Kategoriaren artxiboa: Esamoldeak eta esapideak

Txoritegian egon

Azalpena

Arreta galduta egon.

Aldaerak

Zeruan jarri

Zeruko izarrak kontatzen ari izan

Izarrei begira egon

Xor-xor egon

Ilargian egon

Photo by  Charles Postiaux en Unsplash

Beste hizkuntza batzuetan

gazt. Estar en Babia, estar en la luna, estar en el limbo, estar pensando en las musarañas

fr. Être dans la lune

Testuinguruan

  • Goitia, J.: Indoeuropar gozokia labean baina Euskeraren ginda barik, in Euskeraren jatorria (20215-III-29):

Erromatar Inperioaren erorketatik eta  XIXgarren mendea ongi sartu arte, Europa osoa, hamalau mendeetan,  txoritegian egon da, Grezia eta Erromaren zibilizazio klasikoak, gure historiaren eta gure jakinduriaren oinarria izan zirela ametsetan. Bitarteen ahaldunek (botereak) saltsa lodi bat sukaldatzen zuten, ideia hori jenteari sartzeko.

Sir W. Jonesek  Latin eta Grekerak sanskritoarekin antzekotasuna zuela  aldarrikatzen hasi zuenetik, testuinguru aurre-erromantiko batean, germaniarren “sukarra” biztu zen.

Miguel Unamuno plazan nindoan. Goiz samar zen. Jende gutxi inguruan.

Burua txoritegian nuela, norbaitekin egin nuen estropezu. Kolpe majoa hartu nuen gibelean. Oso majoa.

Iturriak

Elhuyar, Esaera jatorrak, Labayru, Euskeraren jatorria, Google Books

Amua jan

Azalpena

Gezurra sinetsi.

Aldaerak

Amua irentsi

Photo by   Anne Nygård  on Unsplash

Beste hizkuntza batzuetan

gazt. Tragar / picar / morder el anzuelo

fr. Mordre à l’hameçon, tomber dans le panneau

Testuinguruan

Bide honetatik, identitatearen eraikuntzaren egiturazko irakurketak egiteri uko egin diogu, ikuskera kolektiboak “dogmatismotzat” jo izan ditugu. Amua jan dugu berriz ere. “Zein gara gu?” galdera desagertzeko zorian dago egun. Norgintzaren aferan, boterearen auzi zentrala kanporatu dugu, eliteen monopolioa naturalizatu dugu.

  • Lartzanguren, E.: “Nomofobikak” websaila estreinatuko dute bihar, in Berria (2016-XII-23):

Hiru minutu baino gutxiago

Interneteko ikusleen arreta ahalmenera egokituriko produktuak dira websailak; normalean, hiru minutu ingurukoak. Zerbait gutxiago izango du Gabon mokauak atalak. «Ikusleek websail baten amua jan dutenean, orduan has zaitezke luzatzen», azaldu du Beobidek.

  • Jauregi, U.: Futbola, kirola baino gehiago. Zorionak neskak!, in Bizkaie (2003-V-1):

Pil-pilean dagoan sentimentu hori astindu egiten dabe zenbait komunikabidek. Inor gitxik jakingo dau Bizkaian eta Gipuzkoan gehien irakurten diran egunkariek euren artean adostu egiten dituela alkarri sartu beharreko ziriak. Eta hainbatek amua jan egiten dabe.

Iturriak

Elhuyar, BDS Koop Eraldaketa Fabrika, Berria, Bizkaie

Egurra eman

Azalpena

Gogo handiz jardun.

Aldaerak

Egurra emon

Egurra

Photo by  Sergey Lapunin on Unsplash

Beste hizkuntza batzuetan

gazt. Dar una paliza, dar leña

fr. Tabasser, rouer de coups

Testuinguruan

  • Ttipi-Ttapa: “Egin zidatenak gogorragoa izaten erakutsi dit”, in Ttipi-Ttapa (2020-X-18):

«Soldaduskako baimenarekin etxera etorria» zela atxilotu zuten Josu Goienetxe Etxebere. Bai hasieran bai gerora ere «egurra» eman omen zioten, «kolpeak etengabeak» izan zirela dio. Gogorrena, ordea, psikologikoa izan omen zen: «ama eskoba kirtenarekin bortxatu zutela edo hil zela erraten zidaten». Gehiago ere bai: «buruan pistola paratu eta batek katua sakatuz klak egiten zuen bitartean bigarrenak tiroa botatzen zuen. Bertan gelditu nahi izan nuen».

  • Gorriti, A.: Duintasunez jokatu arren, egurra jaso du Euskal Selekzioak Argentinaren aurka (21-35), in Naiz (2021-X-26):

Euskal Selekzioak eta Argentinak jokatu aurretik Finlandiak eta Luxenburgok jokatu dute Berangon jardunaldiko aurreneko neurketa. Finlandiak sekulako egurra eman dio Europa erdialdeko selekzioari, eta 18-30 nagusitu da.

  • Fernández, J.: “Zilegitasuna txapelaren bidez lor daiteke, edo elkarri eman diezaiokegu”, in Pikara magazine (2022-V-4):

S.A.: Finalera zortzi sartzen badira, hamar urtez ibili naiz bederatzigarren geratzen. Hortaz, pasa den urtean lortu nuenean, egurra eman behar nuen! Zaila da bertsolaritzan mantentzea kirolaren logika duelako: hogei urterekin kolpea eman behar duzu eta, zoritxarrez, jende askok bidean uzten du. Nik ere uztea pentsatu izan dut, baina tematu naiz.

Iturriak

Elhuyar, Intza, Labayru, Ttipi-Ttapa, Naiz, Pikara magazine

Bazterrak nahastu

Azalpena

Istiluak eragin.

Aldaerak

Bazterrak nahastau / nahastatu

Bazterrak harrotu / inarrosi / nahasi / toreatu…

Saltsa antolatu

Kaka nahastu

Photo by  NOAA on Unsplash

Beste hizkuntza batzuetan

gazt. Causar jaleo, sembrar cizaña.

fr. Semer la zizanie

Testuinguruan

Egia esango dizut: neretzat, gobernua da hemen kulpante. Jendilaje horri ez liokete sartzen utzi behar. Ze on egiten dute ba? Bat ez. Bazterrak nahastu, besterik ez. Neri ere, iaz despertadore bat saldu zidaten. Neronek ere lanera joateko goiz jaiki beharra nuela eta ama ordurako esne saltzen zebilenez nik ere bat erosi; jakin izan banu ez nion beltz bati erosiko  alajaina, baina izorratu zenerako damua berandu eta gero nork konpondu? Nork ordaindu behar zidan neri despertadore hura?

Badirudi euskal agintariek plan bat maneiatzen dutela esku artean. Badirudi, 2012 ikasturtetik aurrera, D ereduan ikasi dutenek EGA titulurik ez dutela beharko, lan publikoetan aritu gura badute bederen. Eta badirudi asmo horrek bazterrak nahastu dituela jendartean. 

  • Xiberoko Botza: Mauleko eskolan, erakasle postü elkitzeak bazterrak nahasten dütü, in Xiberoko Botza (2015-IV-15):

Mauleko eskola püblikoetan bi erakasle postü erdien elkitzeko erabakiak, bazterrak nahasten dütü Maulen, eta Mixel Etxebest aüzapezak, Maulepeko eta gaineko eskolen botitzeko, konzertaziorik gabe egin düan proposamenak oraino nahasmen haboro ekarri dü. Etxenkoek, proposamenaz informazio eskasa salatzen düe eta petizione bat abiarazi düe, aüzapezarekin hitzordü baten ükaiteko. Michel Etxebest-ek bere aldetik dio postüak galdü badira, haur eskasarengatik dela eta uste dü behar direla bi eskolak bateratü. Hezkunde nazionalaren kuntre joiatea ez dela aija eta hobe dela denen artean ikustea zer nolako eskola nahi den Maulen, haurren honean, gehitü dü. Aüzapezak hitzeman dü, bakantzetarik landa etxekoekin mintzatüko dela geroaren aipatzeko.

  • Naiz: Laudioko hiltegiaren itxiera, Arabako Batzar Nagusietan eta Legebiltzarrean eztabaidagai, in Naiz (2021-X-30):

Laudioko abere-hiltegia ixteko erabakiak bazterrak nahastu ditu, Aiaraldean ez ezik, baita Araban eta inguruko herrialdeetan ere. Hori hala izanik, EH Bilduk ‘Hiltegia ez itxi’ plataformaren agerraldiak eskatu ditu Batzar Nagusietan eta Gasteizko Legebiltzarrean.

Iturriak

Elhuyar, Intza, Labayru, Santurtzieus, Euskonews, Xiberoko Botza, Naiz

Ederra egin

Azalpena

Oker egin, asmoa hondatu.

Beste hizkuntza batzuetan

gazt. Hacerla buena, cometer algo disparatado

fr. Faire une saloperie

Testuinguruan

  • Eguskiza, Gaizka: Kerik ez, baina sua, bizi-bizirik, in Aikor aldizkaria (2011-I-25):

Marg­a, berriz, legearen kontra azaldu da. “Erretzailea naiz eta geuri ederra egin digute! Nire ustez, taberna mota bi egon beharko lirateke: batzuk, erretzaileentzat, eta besteak, erretzen ez dutenentzat. Erretzaileek erlaxatzeko eskubidea dugu. Legea oso erradikala iruditzen zait, oso zorrotza, diktadura batean egongo bagina bezala. Baina atsotitzak dioenez, “nekeetan, irria ezpainetan” eta orain umeekin sartu ahal zara tabernetan”.

  • Larretxi, Ruth: bizitzari hozkaka, in Alea (2013- V- 16):

Mehatxua egin digute. Administrazio zigorra eta 600 euroko isuna denda-kanpaia kentzen uzten ez baldin badiegu. “Bada, eraman dezatela!” erabaki dugu guztion artean. Baina bere ordez material sanitario ugari ekarriko dugu, besteak beste, esku-oheak. “Eta nola ez, baita Gabonetako zuhaitza ere!”, adierazi du lankide batek. Antza denez, txantxak ez du graziarik izan eta horregatik orain horrela gabiltza. Ederra egin dugu. Lau furgoneta kanpoan, telebistako kamera bat atea parean, eta polizia gehiegi geure inguruan. Zuzendaritzak Ertzaintza berriro deitu du zirko honekin amaitzeko. Nik txotxongilo batzuk balira moduan begiratzen ditut, bide batez beldurra ez sentitzeko. Motibatuenak oihuka jarraitzen dute; “Osasun Publikoa defenda dezagun!”. Ni neu isilik, tutik ere esan gabe, barne eztabaidan. Berriro ere hainbat pentsamendu burura datozkit. Herri harresiak, hauek bai ausartak!. Ez, bai, ez bai…deskuidu batean altxatu naiz eta hanka egin dut, indarrik ez egoera honi aurre egiteko. Beste batzuk han geratu dira, identifikatzeko prozesu tamalgarri horretan. Banoa, burua makurtuta. Banoa triste, haserre, urduri, deseroso, nolabaiteko itxaropenik gabe. Poliziak aginduak bakarrik betetzen dituela adierazten du. Oraingoan, ospitaleko zuzendarien agindua, besteetan Entzutegi Nazionalarena, hurrengo baten Urkulluren gobernuarena… Momentuz boterearen pilota non dagoen badakigu, baina noiz arte?

Iturriak

Labayru, Intza, Aikor, Alea

Hitz eta pitz

Azalpena

Hizketan denbora guztian, etengabe, isildu gabe.

Aldaerak

Hitz eta putz

Hitz eta mintz

Kalakan

Photo by Ilyass SEDDOUG on Unsplash

Beste hizkuntza batzuetan

gazt. Charlando, cotorreando, hablando por los codos

fr. En bavardant

Testuinguruan

  • Oarsoaldeko AEK: Oreretan hitz eta pitz ibili gara gaur goizean, in Habe aldizkaria (2016-XII-1):
ORERETAN HITZ ETA PITZ IBILI GARA GAUR GOIZEAN

Euskararen astea dela eta, Oreretan Mintzodromoa egin dugu:

  • Perez, Raul: Bagina, hitz eta pitz, in Gaztezulo (2011-I-7):

Bagina, hitz eta pitz

Bere bagina inoiz ikusi ez eta orgasmorik izan ez duen emakumearena, orgasmoak izateko tailer batera aurrenekoz doan emakume batena, Balkanetako gerran bortxatu zutenarena… Denera, 12 emakumeren istorioak antzezlan bihurtuta. Zertaz ari garen? “Baginaren monologoak” obraz. 

  • Arana, Aitor: Historia lazgarria, in Google Books, Txalaparta (2002):

Hamahiru urte nituenean, nire neba Imanol intxaurrondo batetik erorita hil zunan. Bikiak gintunan eta bizitza osoa neramanan berari obeditzen. Beti jolastu behar geninan berak nahi zuen hartan, eta beti joan behar berak aukeraturiko lekuetara. Kalakari hutsa zunan Imanol; beti hitz eta pitz. Bost axola zitzaionan hitzontzi, kontakatilu edo kalakari deitzen bazioten ere. Bera beti berriketan.

  • Galeano, Eduardo: Hitz ibiltariak, in Google Books, Txalaparta (2000):

Elkarrekin lan egin dezagun gonbidatzera etorri naiz beraren tailerrera. Nire proiektua azaldu diot: beraren irudiak, beraren grabatugintza, eta neure berbak. Isilik dago bera. Eta ni hitz eta pitz, azaltzen. Eta berak ezer ez.

Iturriak

Elhuyar, Labayru, Intza, Oarsoaldeko AEK, Gaztezulo, Google Books, Google Books 2

Atorran ezin kabitu (egon)

Azalpena

Norbait, jakin-minez, oso urduri dabilenean.

Beste hizkuntza batzuetan

gazt. Tener en ascuas, estar en ascuas

fr. Être sur des charbons ardents

Testuinguruan

Gaur egungo alkandora eta aurreagoko brusaren arteko jantziari deitzen zitzaion atorra, eta, orohar, alkandora baino luzeago izan ohi zen. Geroago, alkandoraren baliokide ere erabili izan da atorra hitza, baina beti izan du antigoaleko jantziaren kutsua. Garai batean alkandora edo atorra hutsik jende artean agertzea ez zen izaten ondo hezitakoaren itxura (batez ere meza, feria, edo gizarteko beste zenbait ospakizunetan). Atorrarekin bakarrik ibiltzeari, gaineko jaka edo janzkirik gabe ibiltzeari, deitzen zaio atorra-hutsik / atorra-hutsean / atorra-has ibiltzea, edo, beste era batera esanda, mahuka-hutsik ibiltzea. Norbait urduri dagoenean, ezin kabiturik dabilenean, zerbait esan edo egin beharrean, atorran ezin kabiturik dagoela esaten zaio, kontu izan, ordea, atorran ezin kabituz egon esamoldearen esanahia, zerbait esan nahiz ezinegonean egoteaz gain, oso gizena egotea ere badela: atorran ezin kabituz dago!

Iturriak

Intza, Zarauzko Hitza

Burruntzalia sartu

Azalpena

Zeharo tronpatu, okertu, erratu.

Aldaerak

Hanka sartu

Beste hizkuntza batzuetan

gazt. Meter la pata

fr. Faire une bourde; Faire une gaffe; Mettre les pieds dans le plat

Testuinguruan

-Baina, nortaz ari haiz? –galdetu zion Iñakik, musturgoa nondik zetorren barrentatuz.

-Bidart edo Midart ikertzaile madarikatu horretaz… –erantzun zion mutilak, pixkat minduta; bere ahaidekoak beste eritzikoak izan zitezkeela, bat-batean otu zitzaion.

Hitzok ez ziren Itziarren gustokoak izan, noski. Lehengusuarengana makurtu, maitekiro besarkatu eta masailean pin-pin bi musutxo emanez esan zion:

-Gotzon, ez holakorik esan. Bidart… detektibe hori hain gaiztoa dela uste al duk?

Eta begira eta muturtxo gelditu zitzaion limosnatxo bat eskatzen bezala. Gotzonek kokorduta eta harrituta begiratu zion baina ez zuen ezer erantzun. Beste ertzetik Iñakik bere arrebari isil-zeinu egin zion burruntzalia sartu zuela adieraziz.

  • Mardaras, Arrate: Urteko 2. Ig B Mezako OHARPENAK, in Amunsa (2015-01-18):

LEHEN IRAKURGAIA Samuelen lehenengo liburutik (3,3b-10.19)

Gaurko lehen irakurgaia Samuel profetaren bokazioaz ari zaigu. Buru-belarri erantzun zion Samuelek deiari. Baina esan beharra da: Samuelek beste baten, Eli apaizaren, laguntza behar izan du Jainkoak nola jarduten duen ikasteko. Samuel mutikoak bi aldiz sumatu du Jainkoaren ahotsa bere bihotzean; baina ez dio antzeman Jainkoari. Azkenean, Eli apaizak esan behar izan dio nola jokatu: ahots hori berriro sumatzen baduzu, esan: Hitz egizu, Jauna, adi-adi duzu zeure zerbitzari hau. Halaxe egin du Samuelek. Halaxe antzeman dio Jainkoari.

Bada, ordea, kontuan hartu beharreko beste puntu bat ere. Eli apaizaren zaintzapean bizi da Samuel. Samueli egindako deian Eli apaizak ez du burruntzalia sartu nahi izan: bere bokazioari jarraitzen utzi dio Samueli. Gauza bera entzungo dugu ebanjelioan ere: Joan Bataiatzaileak pozik asko utzi die bere bi ikasleri Jesusi jarraitzen. Geure bizitzan, askotan ikusi ohi dugu gurasoek seme-alabei bokazioa jarraitzen ez uztea. Libra gaitzala Jaunak horrelakorik egitetik.

  • Thompson, Jim: Emakume demonioa, in Elkar (1994):

Hutsegite bat zela seguru nengoen. Beste norbaitekin nahasi ninduten, bai. Ez nuen beste azalpenik aurkitzen.

Kotxea atera nuen aparkalekutik. Muturrak hausten irten nintzen, eta laupabost etxadi urrutiratu arte ez nintzen nire senera etorri. Mantsoago gidatzeko moduan egon nintzen orduan.

Alferrik nenbilen halere. Nora demontre joango nintzen finantza etxe bateko kotxe batekin eta bizpahiru dolarrekin? Bazitekeen poliziak burruntzalia sartu izatea, eta bazitekeen Staplesek ni barkatzea erabaki izatea. Bata ala bestea, merezi zuen Staplesi ikustalditxo bat egitea. Zintzo jokatzen ari bazen, primeran. Eta bestela ere, primeran. Behinik behin dinbi-danba astinduko nuen espetxera itzuli baino lehen.

Iturriak

Elhuyar, Labayru, Google books, Amunsa, Armiarma

Titare batean ito

Azalpena

Arrazoi handirik gabe larritu, estutu.

Aldaerak

Titarekada bat uretan ito

Baso bete uretan ito 

Titare bete uretan ito 

Putzu txikian ito 

Zazpi etxeko herrian galdu

Ur tanta batean ito

Hego haizerik gabe zoratu

Photo by Beth Macdonald on Unsplash

Beste hizkuntza batzuetan

gazt. Ahogarse en un vaso de agua

fr. Se noyer dans un verre d’eau

Testuinguruan

SCORPIO Urriaren 24etik Azaroaren 22ra

Etxean sartuta bizi zara aspaldian, itxitura batean bezala. Ez ote zara lizunduko gero? Komeni zaizu irtetea eta jendearekin egotea. Bestela problemarik txikienek ere buelo haundia hartzen dute eta azkenean burua gaztainak erretzeko danbolina bezala jartzen da, bero, tiro eta pun. Ez zaitez ito titare batean.

Beste aholku batzuk, aldiz, ongi etorriak izaten dira. Zure egoera beretik pasatu berri direnenak batik bat. Aholku praktikoak izaten dira gehienetan. Flotadore lana egiten dutenak baso bete uretan itotzeko zorian zaudenean.

Haiei esker ez nintzen ito, ama ona izateko aholkuen itsasoan.

Iturriak

Elhuyar, Labayru, Intza, Intza II, HABE, Ai, ama!   

Bost axola izan

Azalpena

Berdin izan.

Aldaerak

Bost ardura izan

Bost inporta izan

Hankartetik pasatu

Zakila fresko utzi

Potorroa fresko utzi

Photo by Jared Rice on Unsplash

Beste hizkuntza batzuetan

gazt. Importar un comino un bledo, un pimiento; Me la suda, me la pela, me la bufa

fr. On s´en fout; On s´en fiche

Testuinguruan

-«Ero puntu bat dute», entzun diot kritiko bati zuen diskoari buruz. Talde ulertu gabea zaretela uste duzu, nola ikusten duzue zuen burua euskal musikaren panoraman?

-Beti izan dugu kutsu eroa edo ezberdina. Abestiak sortzerakoan ez dugu pentsatzen lan arraroa egin behar denik. Horrela ateratzen da. Beharbada, talde ulertu gabea gara, bai. Baina guri bost axola. Gustatzen zaiguna egiten dugu eta askatasun hori ordainezina da.

  • BM: Tania Llasera: bizitzari hozkaka, in BM:

-Berriki elkarrizketa batean adierazi duzu ezin zarela jende guztiaren gogoko izan, baina ondo daramazula hori. Gauza bera esango al zenukeen orain dela 20 urte?

-Ez. Nik neure burua ezagutzera eta maitatzera eraman nauen bidaia egin dut. Izan nuen lehenengo mutil-lagunak tratu txar psikologikoak eman zizkidan. Lur jota eta zokoratuta nengoen. Konbentzitzen zaituztenean ez zarela inor eta ez zarela argia, polita eta ez duzula ezer lortuko… Gogoratzen dut, izkina ilun hartan, nire buruari esan niola ez nuela inoiz gehiago onartuko inork horrelakorik berriz pasa araztea. Inoiz ere ez. Gizendu nintzenean eta jendeak eta komunikabideek bullyinga egiten zidatenean ere, neure buruari esan nion ez nindutela lur jota utziko. Ez dudalako nahi! Terapia asko ere egin dut, eta ohikoaz oso bestelako heziketa izan dut eta, tresna horiei esker, orain esan dezaket bost axola zaidala besteen iritzia. Jende guztiaren iritziak entzungo banitu, erotu egingo nintzateke; batez ere gaur egun, sare sozialekin.

  • Erredakzioa: Tramoan kronometroak zero markatzen duenean, gainontzekoak bost axola, zu zurera zoaz, in Kronika Urumea:

-Lasterketa aurretik, zer sentitu?

-Hasierako momentuak oso urduriak izan ohi dira, eta Iturbek adierazi du, hankak dardarka izaten dituela. Hasie­rako momentua gehi­ago gustatzen zaiola ere aipatu du, adrenalina gehiagoko uneak direlako nonbait. «Tramoan kronometroak zero markatzen  duenean, bazoaz, eta gainon­tzekoak bost axola, zu zurera zoaz». 

  • Zabarte, Gaizka: Zaharrak ez zuen hil nahi, in Susa:

Errazena Rubiorengana jotzea zen. Martinek berak esan ziezadakeen non bizi zen eta non harrapa nezakeen mezaren batetik irten ostean. Setienez, ordea, Galdakaon bizi zela baino ez zekien. Hala ere, neukan informazioa urria izan arren, barrenak esaten zidan hobe zela Setienekin hitz egitea aurrena. Etxetik irten gabe bizi denak, hala bazen behintzat, ez duenez aukera handirik mintzakide berriren bat izateko, izan dezake entzule berriren bat izateko gogoa. Ordurako ez baldin bazen bere baitara erabat bildu eta, ondorioz, kanpoko doinu txikiena hari bost axola. Topa nezakeen, topatzekotan, entzule arretatsuarekiko esker onez, luze hitz egin nahi zuena. Beste kontu bat litzateke bere buruaren egoera, memoria eta koherentzia barne.

Iturriak

Elhuyar, Labayru, Intza, Harluxet, El Diario Vasco, BM, Urumea, Susa