Juan Luis Zabala / 2012-11-02 / 1.451 hitz

36ko gerrak urrundu eta elkarren etsai bilakatutako bi adiskideren istorioaren bitartez, gerraren eta gerra osteko lan behartuen ankerkeria oroitarazi du Patxi Zubizarretak ‘Hiru gutun Iruñetik’ nobelan.

Kezkatzen duten gaiei aurrez aurre begiratzeko modu bat bilatzen du Patxi Zubizarretak (Ordizia, Gipuzkoa, 1964) literaturan. 36ko gerraren ostean Pirinioetako herrien arteko errepideak egiten lan egitera behartu zituzten presoen bizipenen berri ematen duen liburua irakurtzeak gerraren eta gerraostearen gaiari heldu eta Hiru gutun Iruñetik nobela (Pamiela) idaztera eraman zuen. Maite du literatura, behar du, baina, idazle gisa «segurtasun ezaren eta absurdoaren ertzean» sentitzen da, bere betiko zereginaren «dekadentzia» sumatzen duelako.

Liburuaren hasierako aipuan, Alberto de Olmosek dio ezin dituela jasan 36ko gerraren inguruko nobelak; gai horri buruzko nobelak plaga bat direla diote batzuek, horren ugariak bihurtu direnez. Baina horrek ez zaitu kikildu.

Harkaitz Canok arrazoiz esaten du orain ari direla Espainiako Gerrari buruzko lanik onenak idazten. Bi datozkit burura: Alberto Mendezen Los girasoles ciegos eta Antonio Altarribaren El arte de volar. Denbora bat pasatu behar izan da, distantzia bat behar izan da, horretaz taxuz idatzi ahal izateko. Hala ere, nik ez nuen batere asmorik gai horri heltzeko. Ez nuen horren beharrik sentitzen, ez idazle moduan eta ez irakurle moduan. Baina sorkuntzaren bidegurutzeek joatea espero ez zenuen lekuetara eramaten zaituzte askotan. Fernando Mendiola eta Edurne Beaumont-en Esclavos del franquismo en el Pirineo liburua irakurri nuenean, oso presente baina aldi berean oso arrotz egiten zitzaidan egoera bat kontatzeko behar fisikoa sortu zitzaidan. Lehendik irakurritako hainbat liburu berrirakurtzera eraman ninduen horrek, Joseba Sarrionandiaren Kolosala izango da eta Sebastian Salaberriaren Neronek tirako nizkin adibidez. Eta horrelaxe, ia-ia arrazoirik gabe sartu nintzen gai horretan.

Gerraren eta gerrari buruz dituzten iritzi kontrajarrien ondorioz urruntzen eta etsaitzen diren bi adiskideren istorioa kontatu duzu Hiru gutun Iruñetik nobelan. Biek pentsatzen dutena pentsatzeko eta egiten dutena egiteko dituzten arrazoiak ageri dira nobelan, manikeismorik gabe.

Primo Levik «alde grisa» deitzen duen hori interesatzen zait. Zintzoen eta gaiztoen arteko muga hori lausotzea, biktimaren eta borreroaren arteko muga hori bere benetako konplexutasunean azaltzea. Eskoletara-eta joaten naizenean, gai hauen inguruan sinplifikazio handiegiak egiten direla jabetzen naiz: gerran euskaldunak biktima izan zirela, eta espainiarrak borrero, esaten da askotan. Uste dut historia hori baino askoz gehiago dela eta idazleoi badagokigula sinplifikazio horiek zalantzan jartzea. Adibidez, nik neuk ezusteko handia hartu nuen Aitor Azurkiren Maizales bajo la lluvia liburuarekin. Lekukotasunak biltzen ditu, Errepublikaren aldeko bandoen zeudenenak batez ere, baina haiek ere beren bandokoek egindako zenbait izugarrikeria nabarmentzen dituzte: Gernikako bonbardaketaren ondoren nola joan ziren, asaldatuta, kartzelara, han zeuden presoak fusilatzera; edo nola hil zituzten berrehun italiar ustekabeko segada batean. Esan bezala, alde grisa lausotzea bilatu dut, edo nabarmentzea.

Alde horretatik, Pikolo (Alberdania, 2008) haur literaturako narrazioa gogorarazten du Hiru gutun Iruñetik-ek. Guardia zibil baten semea zuen protagonista Pikolo-k, eta haren ikuspegitik kontatzen zen istorioa.

Ez dut lotura hori egin orain arte, baina egia da. ETAko kide preso baten semearekin hitz egitea egokitu zitzaidan behin, eskola batean, Pikolo gaitzat hartuta, eta emozionatuta zegoen, beharbada beste aldea ez duelako ezagutu. Aitaren sufrimendua ezagutzen zuen, kartzelaren bizipen gogorra, baina bat-batean beste aldea ere agertu zitzaion bere adineko ume baten istorioarekin. Literaturak badu dohain hori, mugak gainditu eta geure burua bestearen larruan sartzeko gonbit hori. Baina horretarako ez du balio literatura autokonplazienteak.

Kontatua ez ezik, kontatzeko moldea ere kontzientzia osoz aukeratu ohi duzu. Hiru gutun Iruñetik nobelan, hiru atal nagusietako bakoitzak bere kontamoldea du.

Idazketaren abentura ere garrantzitsua da niretzat. Nik istorioaren alde egiten dut, konplexurik gabe; istorio bat beharrezkoa du nobelak, nire ustez; irakurle gisa ere beharrezkoa iruditzen zait. Baina baldin eta kontatzeko moduan ere beste horrenbesteko ahalegina egiten bada. Batzuetan gozatu izan dut, irakurle moduan, kontaketa soil eta lau batekin. Baina nik behar dut ahalegin estetiko hori, egiturari buruzko kezka bat; hasiera, korapiloa eta amaiera baino zerbait gehiago eskaintzea.

Zauriak sendatzen lagun dezake gerrari buruzko literaturak?

Nik sinesten dut literaturaren ahalmen etikoan eta estetikoan. Esaten dutenez, Bigarren Mundu Gerran, emakumeen kontzentrazio esparruetan, ezpainetako lapitzak eramaten zituzten Gurutze Gorriko botikekin nahastuta. Lapitz gorri horiek botika guztiek baino eragin terapeutiko hobea izaten zuten, eta emakume askok, nahiz eta ilea moztua izan, eta gorputza baldartua eta zikindua, ezpainak gorriz pintatzen zituzten. Hil eta gero, eskuetan lapitz horietako bat omen zeukan emakume batek, eta ezpainak gorri. Literaturak ere badu, nire ustez, indar hori. Apaingarria baino gehiago da. Gizarteak idazlea apaingarri eta bufoi moduan nahi izan du, baina beste zerbait da. Benetakoagoa eta askoz ere intimoagoa, barrurago iristen den zerbait. Itxura hutsa nagusi den gizarte honetan horren aldeko aldarria egiten jarraitu behar dugula iruditzen zait. Hunkitzen gaituelako.

Joan nobela (Txalaparta, 2010) argitaratu zenuenean, literatura adierazpen artistikoaren beste diziplinekin harremanetan jartzearen aldeko aldarria egin zenuen, zeuk hainbat musikari eta artistarekin egindako elkarlan praktikoarekin indartua. Eusten diozu aldarri horri?

Bai. Beste diziplina batzuetako sortzaileekin elkarlanean aritzeko moduak asko erraztu zaizkigu gaur egun, eta oso harrigarria egiten zait zer ahalegin gutxi egiten den oraindik ere alde horretatik. Adibidez, beste herrialde batzuetan oso ohikoak dira kontaketa grabatuak, autoan-eta entzutekoak. Nik alde horretatik egin dudan apusturik handiena Joan da, zenbaitek estimatu duten lana baina zabalkunde handirik izan ez duena. Beharbada, irakurleak oraindik ere beti-betikoa eskatzen duelako izango da, liburu elektronikoan ere betiko kontaketa modua nahi duelako. Ni horrek ez nau asetzen. Nahiago dut beste batzuen ekarpenekin aberastea.

Zergatik ez duzu bide horretatik jo Hiru gutun Iruñetik nobelarekin?

Nekearen ondorioz. Beste diziplinetako sortzaileekin elkarlanean aritzeko, idazteaz gain, haiekin harremanetan jarri behar duzu, grabazioak eta abarrak antolatu… Oso nekosoa da, eta horregatik erabaki dut kasu honetan nobela argitaratzea besterik gabe.

Helduentzako literatura idazten hasi zinen. Gero, urte askoan haur eta gazte literaturarekin lotuago ezagutu zintugun. Orain, bi arloetan ari zara, nahiko oparo. Zerk eramaten zaitu batera edo bestera?

Normalean, nobela bat idatzi ondoren, atsedena hartu behar izaten dut. Obsesio handi bat izaten da nobela. Haur literaturan, aldiz, orrialde bat nahikoa izan daiteke album eder bat egiteko; edo hamar orrialde liburu baterako… Literatura gaixotasunekin alderatuz gero, nobela gaixotasun larri batekin konparatuko nuke, eta haur literatura katarro edo gripe pasakor batekin. Hala ere, biak dira oso exijenteak; exijentzia maila bera ikusten dut bietan.

Zaila da egungo haurrengana literaturaren bidez iristea?

Oro har, gaur egun egiten den haur literatura hotz geratzen dela iruditzen zait; urruti samar geratzen zaiela haurrei; liburu askotako kontamoldeak zaharkituta geratu direla. Harresi bat dagoela sentitzen dut. Hala ere, gero eta garrantzi handiagoa du, nire ustez, haur literaturak, eten handia dagoelako eta bereziki zaindu eta mimatu behar direlako haurrak, geroko irakurleak hor daude eta. Saiatu beharko genuke guk liburuekin sentitu dugun plazera haiek ere senti dezaten. Baina aitortu beharra dago oraindik ere, helduen literaturan bezala, lan eskas asko argitaratzen ari direla haur literaturan. Gero eta gutxiago, zorionez —krisiak alderdi onak ere baditu—, baina gehiegi hala ere; plastiko eta distira asko, baina mami gutxi duten liburuak.

Zer egin behar da haurrengana iristeko? Zer aldaketa egin behar dira?

Uste dut hezkuntzan lan asko egin daitekeela, eta hor Galtzagorri elkartea, bularreko haurrengandik hasita, egiten ari den lana oso egokia iruditzen zait. Hedabideetan egiten den literatur kritika urria ere eskertzekoa da. Ez dago formula magikorik. Gauza txiki horiekin egingo dugu aurrera. Eta garrantzitsua da kontuan hartzea hezkuntza estetikoa ez dagokiola soilik eskolari; etxean ere landu daiteke, telebista bat pixka bat itzalita. Telebista ezinbesteko tresna da gurearen moduko kultura batentzat, lan esperimentalak egiteko, sortzaileak elkarrekin lanean jartzeko… Baina gurean erabat abandonatuta dago. Pena handia da, egun gauza interesgarriak egin daitezkeelako telebistan kostu handirik gabe.

Idazle profesional gisa, nola eragin dizu krisi ekonomikoak?

Niretzat paradigmatikoa da Lucia Echeverria idazlearen kasua. Argitaletxeak promoziorako dirurik ez duenez, bera hasi da bere liburuen promozioa egiten bere webgunean, zozketak antolatuz eta sari gisa eskainiz berarekin Madrilen gau bat pasatzea, kontzertu batera joanez, afari bat eginez… Entzuna dut idazle handi batzuk milaka liburu saltzetik mila inguru justu-justu saltzera pasatu direla. Hori gurera estrapolatzen badugu… Segurtasun ezaren eta absurduaren ertzean bizi garela esan daiteke. Horregatik, Euskal Herrian idazle profesionalei egiten zaizkien kritikak barregarriak direla iruditzen zait. Ni, gainera, artisauen moduan aritzen naiz oraindik, eskuz idazten dut lehen bertsioa. Zorionez, argitaletxeetan sartzeko zirrikitu bat topatu dut, baina gero eta zailagoa da hori ere.

Egoera ez da batere erraza beraz.

Oro har, uste dut idazle profesionalok nahiko noragabetuta gabiltzala eta nahiko lan daukagula geure burua aurrera ateratzen egunero, noragabezia horren erdi-erdian. Historiaurre informatikoan gaude, eta ez dakigu geroak zer ekarriko duen. Beti egiten aritu izan garen horren dekadentzia moduko bat sentitzen dut, baina jakin gabe gero zer etorriko den. Primitiboa aro berriaren aurrean bezala sentitzen naiz, eta hori oso motibagarria izan daiteke, baina oso dezepzionagarria ere bai, eta oso nekagarria. Ni oso kritikoa izan naiz euskal argitaletxeekin, ez ditudalako ikusi oso irekiak, baina gaur egun errespetu handiagoz begiratzen diet, konturatzen naizelako egoera oso konplexua dela. Ez dut esaten hori barkagarri moduan, baina bai besteren larruan sartzeko ariketa baten ondorio gisa edo. Konplizitate handiagoak bilatu behar ditugu idazleen, editoreen, itzultzaileen eta ilustratzaileen elkarteen artean. Sinergiak behar ditugu, aurrera egingo badugu.