GAUEKOOI ILARGIAK BELZTU EGITEN ZIGUN AZALA

Isidro Barberena (Zugarramurdi, 1932) gaueko izandakoa dugu eta oso gustuko du gauekoen istorio eta pasarteak kontatzea. Supazter goxoaren inguruan eseri eta solasaldiari samurki heldu diogu.

Usantzaz, gauekoen balentriek oihartzun handiagoa izan dute ahozko literaturan idatzizkoan baino, eta ia beti heroiak balira bezala deskribatu izan dira gauekoak. Isidro Barberena, ostera, munduko ekintzarik arruntena balitz bezala mintzo da gaiaren inguruan. Laboraria izanik, Isidrok artoa, patata eta behientzako arbiak erein eta jorratzen zituen bere landan. «Baina, jakina, laborantzatik bakarrik ez zara bizitzen ahal, Zugarramurdin ez baita fabrikarik. Hortaz, gure industria aduana bazterrean utzi eta muga mendiz iragatea izan da» gehitu du, iluntasunean ikustera usatuak daudenen begirada urdina erakutsiz.

Segidan, Lehen Mundu Gerra amaitu berritan bere aitak bizi izandako pasarte bat kontatu digu: «Gau ilun batean, ederki afaldutakoan, Frantziako muga alderat abiatu ziren gauekoak azukre kargak bizkarrean harturik. Aitak erran zuen, "badaezpada, ni banoa aitzinean". Bidexkan  goiti egin  eta mendi gain-gainetik hurbil zegoela, zapla, bi karabinerorekin suertatu zen. Beharrik mantan biratuak ziren, lotan. Orduan, aitak bere azukre karga lurrean pausatu eta gibelean heldu zirenak abisatzera joan zen. Karabineroak hurbil zirela erranik, lagunek bertze alde batetik jo zuten. Berak, ordea, bere kargaren bila itzuli behar zuen. Inguruan deusik mugituz gero, iratzarri eta akabo! Isilka-misilka, aitak erdietsi zuen bere karga berriz hartzea. Gibela eman orduko, ordea, zerbait entzun eta iratzarri egin omen ziren, nahiz eta inor ez ikusi. Berandu baino lehen, gauekoek mendi kaskoan zen Bergara bentan azukre karga guzia utzi zuten. Hala, lasaitu ederra harturik mendian beheiti heldu zirela, otadi batean barna sartu eta, bat-batean hiru guardia zibil atera eta bi kontrabandista atzeman zituzten. Sarjentuarengana eraman eta honek goitik beheiti begiratuz, behatzak bien lepoaren kontra eraman zituen eta han arraskatu. Ondoren, ahora eraman eta dastatu egin zuen. Hasmentako izerdi gaziaren ondoan, zapore gozo-gozoa sumatu zuen. Bazekiten zertan ibili ziren, baina ezin deusik egin, ez baitzuten fitsik. Makilakada batzuk eman eta hala, hanka!».

Naziak Zugarramurdin

Isidro aise oroitzen da Bigarren Mundu Gerran alemaniarrek Iparraldea inbaditu eta muga zaintzen izan zireneko garaiez.

«1940an sartu zirelarik, nik zortzi urte nituen. Alemaniarrak Frankorekin ongi konpontzean, egun-pasa bizikletan etortzen ziren Zugarramurdirat, turista gisa. Ostatuetan sartu eta jan-edanean ematen zuten eguna, herrikoak franko poliki errespetatuz. Hori bai, aldean zeramatzaten pistola eta matxetea ez zituzten gainetik  kenduko. Eta ez pentsa hogei urte inguruko soldaduak zirenik, hogeita hamar urtetik goitikoak baizik, serioak eta gogorrak. Gure herrira etortzen zirenak austriarrak omen ziren. Oroitzen naiz zein bota ederrak eramaten zituzten, belaunetarainokoak eta beti garbi-garbiak, dirdiratsuak».

Gerra ondoko penak eta miseriak tarteko, kontrabandoa gori-gorian zela, Isidro bere aita nekatuari laguntzen hasi zitzaion. «Ez zen bertze manerarik sos batzuen irabazteko». Gainera, zortzi anai-arreben artean helduena da bera, «nahiz eta orain lau baizik ez garen gelditzen», gaineratu du. Halaxe, kilometro puskak beti mendiz eginez, «egunean lau bat bidaia egiten nituen frantsesendako 96 graduko alkohola eta arnoa eramanez, aizu! Eta 30 pezeta irabazi bi oreneko bidaia bakoitzean, hau da, 0,75 zentimo litroko. Eta dirutza ikaragarria zen hori». Garai hartan munta handikoak ziren joan-etorri haiek, Frantzian debekatua baitzen alkohola erabilita inork esentziak egitea. Debekuaz baliatuz, hamar lagun inguru aritzen ziren merkantzia bentetara eramaten, «gauez ia beti». Egun-argiz ere «abiatzen ginen noiz edo noiz; hori bai, behe-lainoaren edo euri erauntsiaren babesean».

Garai hartan, 40ko hamarkadaren hondarrean alegia, makiak ere inoiz aurkitu zituen: «Mendiko bordetan lo eginez ibilki, behin Zugarramurdi ingurura ailegatu ziren Francoren kontra etortzeko. Baina zer eginen zuten gaizo haiek goseak akitzen eta muniziorik gabe baldin baziren?».

Beste aldetik alde honetara

Ingeles Bidea erabiliz, Isidrok eta gaueko lagunek beste aldetik ere pasatzen zituzten gauzak, Baionatik ekarritako parpaila, kasu, Sarako Istilarte auzotik Zugarramurdira, 30 kiloko paketetan banaturik. «Kobrezko haria ere ekartzen genuen, bizkarrean eramanda rollo handietan bilduta. Ibiltzeko hagitz txarra zen. Hura bai zela gogorra!». Esaterako, atera aitzin, Isidrok bere burua baskulan jarri eta 58 kilo zirela ikusirik, «kobre paketea paratu eta hara non 61 kilo zirela nik eraman beharrekoak. Hara!».

 Gero, kobrea behin Zugarramurdira ekarrita, Arraiozko kuadrilla batzuek Belateraino eramaten zuten karga. Eta han, hondo bikoitza zeukaten kamioietan sartu eta Bilbora garraiatzen zuten, funditzeko tokietara, alegia.

Beste aldi batez, Lambretta motor bat alde honetara ekarri zuten, «Nola? Piezatan desmuntatua. Normandiako mandoak ere pasatu izan genituen, pentsa». Merkantzia bizkarreratzeko tenorean ez zen jakiten ahal zein zen paketerik erosoena eramateko, «aunitzetan haundiena arinena izaten baitzen; edo bertze gisa, ttikiena pisuena. Hori duk, ba!».

Gauekoen jokamoldea bitxia izaten zen: «Batto aitzinean joaten zen eta bertzeak bidanaka hagitz gibeletik, hamar minutura edo». Beti tentuz ibili behar, «eta guardia zibilek edo jendarmeek altoa emanez gero, paketea bota eta eskapatzea zen kontua». Behin baino gehiagotan karabineroen tiro hotsak entzun bazituen ere, Isidrori ez zitzaion gertatu guardia zibilek atzematea. «Hala ere, beti beldurrez eta zainak airean zenbiltzan, are gehiago karabineroek fitsik ez bazekiten. Orduan, kasu!».

Horren haritik, Isidrok garbi utzi nahi du karabinero gehienak erosiak zirela. «Oiloen eta bildotsen truke ez ikusiarena egiten zuten. Bereziki, Sergio izeneko batekin oroitzen naiz. Hura hoberena zen paso egiten; jakina, baldin eta bildots bat ematen bagenion». Baina guardia zibilak ez ziren  beti berak izaten: «Batto berria agertzen zelarik, kasu eman behar zen».

Gauerdiko ezkilak

Kontu bitxi bat azaldu digu: «Gauekooi ilargiak azala belztu egiten zigun». Gure harridura aurpegia ikusita, eta hobeki uler dezagun, gehiago zehaztu du: «Ba bai, ilargia delarik, gaua kanpoan pasatzen baduzu, belztuko zara, eguzkitan izan bazina bezala».

«Eta ba al dakizue zein den gaurik argiena? Ba, ilargi beterik argienak abendukoak izaten dira» dio Isidrok. «Baina hori ez da sobera ona gauekoentzat, urrunera ageri baita. Hoberena guretako aro garbia eta ilargirik gabea izatea da. Gaurik ilunena, berriz, maiatzekoa izaten da. Hara!».

Dena dela, eta gauarekin ohitua egon arren, Isidroren irudiko, gaua aski goibela da gizakiarentzat. «Gaua izigarri serioa da, gero! Oren bata, bi orenak, hirurak, ezkilak ezin motelago doaz eta dena isil-isilik eta lo dago. Goizeko oren batetik bortzak arte arrunt txarra da. Gero, hortik aitzina hasiko dira ardiak eta bertze animaliak mugitzen, dinbili-danbala eta tira!».

Goiti-beheiti, 20 urte luze eman zituen gaueko lana egiten. Hala, 60ko hamarkadatik goiti gaueko lana urritzen joan zen eta mutilzahar geratzeko bidean zela, 39 urterekin, Isidrok Lesakako emakume bat ezagutu zuen, Antonia. «Bera ere nire adin bertsukoa zen». Luze jo gabe ezkondu ziren, nahiz eta gero seme-alabarik ukan ez. Dena amultsuki zihoan, harik eta Antonia gaixotu eta zendu zen arte, «orain 21 urte dira alargun naizela». Horretaz mintzo, begitartea zimurtu egin zaio. «Orain usatua naiz, baina arrunt txarra da gizonendako».

Duela bost urte hartu zuen erretiroa Isidrok. Bere aburuz, laborantza munduaren gainbehera eta hondamendia «Europar Elkartean sartu gintuztelarik hasi zen». Orduan pentsatu zuen erretiroa hartzeko tenorea hurbil zela.