EIBZ - EGA

EGA NAFARROA

EGA azterketa, 2003ko iraila

TESTUA

GERHARD BÄHR, EUSKAL ALEMANIARRA

Gerhard Bähr, 1900-1945.

Gerhard Bähr alemaniarra zen jatorriz, familiaz eta heziketaz. Gipuzkoan, Legazpiko Udana auzoan, jaio eta bertakotutako alemaniarra genuen. Aizkorri azpiko euskararen doinuak txikitan kulunkatua, gaztaroan azkar hizkuntza honen jabe egin eta zientifikotasun germaniarrez bere misterioetako batzuk arakatu eta aztertzeari eskaini zizkion urterik hoberenak. Bizitza laburregia gertatu zitzaion, ordea, patuak Bigarren Mundu Gerra amaitu bezperan lapurtu baitzion bizia, artean 45 urte bete gabe. Gerrateak ostu zituen, halaber, bere azken lanak, etxeko liburutegia bonbapean kiskalita. Hala ere, bere garaian euskalgintzan izandako eraginak eta, bereziki, hizkuntzalaritzan utzitako ondareak euskalarien galeriako figura garrantzitsu bihurtu dute Gerhard Bähr.

1941 inguruan beldur zen Espainiako gerraosteko giroak ez ote zuen mendeetako hizkuntza zaharra itoko, eta hori gertatuz gero, “min hartuko nuke” zioen. Izan ere, euskalaria bakarrik ez, euskaltzalea ere bazen.

Alemaniarrak Udanan

Udana gainean, Legazpitik Oñatirako bidean eskuinetara, bada etxe bat ingurukoak ez bezalakoa. Estiloz Ipar Europako airea nabari, gaur egun onenak emanda baldin badago ere, antzematen zaio gustuz altxatutako eraikina dela: leiho handiak, udan toldoz estaltzen zen terraza, landare bitxiz hornitutako lorategia... 1891-92an egina da eta hortxe daude Bähr-tarren aztarnak, bertakoek Alemanen Etxea esaten dioten horretan, alegia.

Gerhard jaio zenerako –1900eko maiatzaren 6an– bere aita Friedrich Bähr-ek hamar bat urte bazeramatzan Euskal Herrian Kataberako meategietako zuzendaria baitzen. Saxonia Beheretik zetorren, Alemaniako ipar-mendebaldetik, alegia. Jaiotzaz Osterodekoa, emazte herrikidea hartu zuen, Johanna Von Daacke, eta berarekin familia osatu. Gerhard-en aurretik seme bat izan zuten, Friedrich, eta ondoren beste hiru seme-alaba: Joachim, Mercedes eta Hans. Guztiak Legazpin jaio ziren, 1898 eta 1908 bitartean.

Udanako etxeak adierazten duen bezala, Bähr-Von Daacketarrek, inguruari muzin egin gabe, izaera eta bizi-maila alemaniarrari eusten zioten egunerokoan. Pare bat neskame eta morroi zituztela beren zerbitzura, umeak zaintzeko Fraülein edo institutrizen bat izan ohi zuten etxean. Alaba Mercedes baino ez zuten bidali Legazpiko eskolara. Mutilek irakasle alemaniarrekin etxean bertan egin zituzten lehen ikasketak harik eta batxilerra egitera Alemaniara joan ziren arte.

Nolanahi ere, eta hizkuntza muga izan arren –gurasoak ez omen ziren iritsi sekula gaztelania bera ere txukun egitera–, bertako adiskide anitz egin zuten Bähr-tarrek, batez ere seme-alabek. Horien artean euskal giroa gehienbat bizi izan zutenak, Mercedes txikitan –euskaraz mintzatzen zen– eta Gerhard izan ziren.

Erlijioz protestanteak izanik, beraien ohiturek eskandalutik hurbil zegoen harridura ere sortzen zuten zenbaitetan. Adibidez, ama, Johanna, lasai aritzen omen zen puntua egiten igandeetan ere, erlijio katolikoak batere lanik ez egitea agintzen zuenean, hain zuzen. Ordainetan, dena den, berak trikotaturiko jantziak behartsuen artean banatzen omen zituen. Etxeko burubideetan hemengoa ez bezalako kultura zuten. Aita, Friedrich, baratzezalea ere bazen eta fruta arbola ederrak lantzen zituen; baita sariren bat irabazi ere bere sagarrekin Euskal Jai batzuetako lehiaketan. Senarraren abildadeari jarraituta, Johannak egindako marmeladak estimu handitan edukitzen bide zituzten inguruko lagunek. Horretaz gain, erlategi bikaina ere bazuten, itxuraz. Hori guztia erosotasunez eta aurrerapenez hornituriko etxean: zaldi bikainek tiratutako kotxeak, Legazpiko aurreneko bizikleta...

Ongizate-maila hori, ordea, jaioterriko gorabeheren baitan zegoen neurri handian. Lehen Mundu Gerrak (1914-1918) izan zuen eraginik Alemanen Etxean. Alemaniako kontsularen adiskide izanik, hark bidalitako herritarrak izan zituzten aterpetuta Udana gainean. Eta gerra horren ondoren galdu zuen Friedrich-ek bere lanbidea. Udanako etxea utzi eta Legazpiko Olaberri auzora aldatu behar izan zuen Bähr familiak. Handik, berriz, Ormaiztegira jo zuten 1922 aldera. Han zeudela, Friedrichek, ondoezik, Donostiara sendagilearengana joan eta diagnostiko lazgarriaren berri jaso zuen: hesteetako minbizia zeukan. Egia osoa jakin nahi zuela esana zion medikuari, baina gizon puska haren kemenak behea jo zuen egia gordinaren aitzinean. Handik gutxira hil zen, 62 urterekin. Johannak, ordurako seme-alaba guztiak Alemanian ikasketak egiten zeuzkala, harako bidea hartu zuen laster, 1926an. Hor bukatu zen, beraz, Bähr-tarren bizialdia Euskal Herrian. Ez, ordea, zorionez, lotura guztiak. Gerhard-ek, distantzia gorabehera, euskalgintzari uztartuta segitu zuen, tarteka hona etorriz. Artean emateke zeuzkan bere lanik oparoenak.

Euskalgintzan

Bähr-ek euskalgintzari heldu zion lehen urteetan ezusteko tresna bat, garaian modernoa, izan zuen lagun: bizikleta. Autorik apenas, tren eta autobusak eskas, Gipuzkoan zehar, herriz herri, Euskaltzaindiaren enkarguz Erizkizundi Irukoitza osatzeko, eta bidenabar aditz jokoak jasotzeko egin zituen ibilietan, ezinbesteko lagun izan zuen bizikleta.

Gerhard-ek marka guztiak hautsi zituen euskara ikasi eta euskalgintzan bete-betean sartzeari dagokionez. 1919-1921 bitartean egin zuen hori guztia. Lehen Mundu Gerra osteko Alemanian giroa baretu bitartean, etxekoek senide gazteagoen ikasketen ardura ezarri zioten Legazpin. Horrekin nahikoa ez, nonbait, eta euskaran jarri zituen begiak. Arreba Mercedesen laguntza izan zuen lehen hitz eta esapideak ikasteko. Hortik aurrera auzoan bilatzen zituen mintzaideak. Udanako gainak, Legazpi eta Oñatiren artean, bi euskalkiren arteko alderaketak egiteko parada eskaini zion, gainera. Izan ere, ordurako hizkuntzalaritzan interesatuta zegoen, eta berehala osatu zuen arlo honetako lehenbiziko lana: “Legazpiko aditzaz”, hain zuzen ere, Erraimun Olabidek 1921eko otsailaren 24an, Euskaltzaindiaren osoko bilkuran irakurri zuena. Lan hori ezagutzearekin batera, Bähr euskaltzain urgazle izendatzea erabaki zuten. Hogeita bat urte bete gabe artean, Euskararen Akademiak inoiz izan duen euskaltzain urgazle gazteena bihurtu zen.

Ordurako Bähr, aurreko urtetik hasita, harremanetan zen Euskaltzaindia sortu berriarekin, Resurrección M. Azkue euskaltzainburuari euskaraz igortzen zizkion gutunen bidez. Azkuek laster jo zuen begiz gaztea eta, horrenbestez, berehala ekin zioten urteetan luzatu zen lankidetza aberats eta zenbaitetan arazotsu samarrari. Bähr-ek zuen estimazioaren lekuko, hauxe: Euskaltzaindiak enkarguz eskatzen zizkiola lanak eta ordaindu. Jose Antonio Arana Martijak dioenez, Bähr izan zen Euskaltzaindiaren lehen bekaduna. Laster, eta artean hogeita sei urte bete gabe, Azkuek euskaltzain osorako aurkeztu gura izan zuen alemaniarra. Gerhard-ek, ordea, uko egin zion proposamen horri, bera baino aurreragokoak bazeudela iritzita. Azkenean, Bonifazio Etxegarai izendatu zuten.

Hogeita hemezortzi herritan ibili zen Bähr, Gipuzkoan alderik alde, Irundik Zegamara eta Berastegitik Zumaiara. Euskalkiz bizkaierakoak direnak bakarrik utzi zituen alde batera, ez ordea, nafarrerakoak, hala nola Oiartzun eta Hondarribia. Lan eskerga egin zuen. Forman erabat lan teknikoa da. Euskarazko aditzaren aberastasunak harrapatutako hizkuntzalaria izan zen, ezbairik gabe. Halaxe aitortu zuen 1941ean, Alemaniako aldizkari espezializatu batean argitaratutako Das Baskische izeneko euskarari buruzko txostenean.

Nolanahi ere, aditzaz gain, Bähr-ek euskararen beste arlo batzuk ere landu zituen. Eta horietan bere izaera eta zaletasunen isla aurki daiteke. Nabarmena da artikulu zenbaitetan nola lotu zituen bere jakintza zientifikoa eta hizkuntzari dagokiona, euskara ezohiko gaietara egokitu nahian. Besteak beste, eta betiere herriz herri bildutako altxorrari tiraka, landare izenei buruzko artikulua; erle, tximeleta eta abarren izenei buruzkoa; berunaren izenaren gainekoak; ostadarraren izenaren ingurukoak, eta abar, eta abar.

Bähr-tarren Euskal Herriko abentura aspaldi amaitu zen, 1926an. Gerhard 1930ean izan zen azken aldiz Euskal Herrian, baina heriotzak bakarrik bereizi zuen lurralde honetatik. Bere herentzia, oso-osorik ez badago ere, euskalgintzaren ondare garrantzitsua da. Urteetan ahaztu samar egon ondoren, legazpiarrek plazaratu dute altxor hori, herrikide izan zutena ezagutarazi eta aintzat hartua izan dadin.

Elixabete Garmendia. Eusko Jaurlaritza (moldatua)

GALDERAK

81.	Gerhard Bähr.
		a.	Legazpin munduratu eta euskara ikertzen jardun zen euskalari honek berrogeita bost urte ere ez zuen hil zenean.
		b.	Alemanian sortua izanagatik, Legazpin hazi eta hezi zen euskararen geroak biziki kezkatzen zuen alemaniar hau.
		c.	Euskaltzalea ere bazenez gero, arras samindu zen Espainiako gerra ondoko giroak euskal hizkuntza desagerrarazi zuelako.
		d.	Espainiako gerraostean beste zientzialari germaniar batzuekin batera ekin zien euskara ikasteari eta aztertzeari.

82.	Udana gaineko etxea.
		a.	Alemanen Etxeak, inguruko gainerako etxeek ez bezala, kanpoko itxuran ez du berezitasun nabarmenik.
		b.	Legazpitik abiatu eta Oñatira goazela, europar estiloko etxerik onenarekin egingo dugu topo bidearen eskuinetara.
		c.	Leihoak, terrazako toldoa eta lorategiko landareak dira, besteak beste, Alemanen Etxearen dotoreziari eta berezitasunari oraindik ere eusten dietenak.
		d.	Egun egoera onean ez dagoen arren, hurbileko etxeekin alderatuz gero, Bähr-tarrenari berezitasunak sumatzen zaizkio.

83.	Gerhard-en gurasoak eta anai-arrebak.
		a.	Hamar urteko tartean jaio ziren Friedrich Bähr-en eta Johanna Von Daacke-ren seme-alaba guztiak.
		b.	Gerhard-en aita, meategi batzuetako zuzendaria izan zena, hamar bat urte zituela etorri zen Euskal Herrira.
		c.	Gerhard-en aita-amek Euskal Herrira etorri aitzin izan zuten ume bat. Beste hirurak Legazpin jaio ziren.
		d.	Gerhard-en anai-arrebak, zaharrena izan ezik, Legazpin jaio ziren 1898 eta 1908 bitartean.

84.	Bizimodu alemaniarra Euskal Herrian.
		a.	Bähr-Von Daacketarren semeek Legazpiko eskolan egin zituzten hasierako ikasketak, eta batxilerra, berriz, Alemanian.
		b.	Gurasoek ez ezik, seme-alabek ere hizkuntza muga handiak izan zituztenez gero, gaztelaniarik ere ez zuten ikasi.
		c.	Bähr-tarren alabak umetan euskaraz egiten zuen eta, anaia Gerhard-ekin batera, bera izan zen euskal giroa ezagutu zuena.
		d.	Alaba Mercedes, bere anaiak ez bezala, ez zen Legazpiko eskolara joan lehen ikasketak egitera.

85.	Zein da egia?
		a.	Baratzean aritzea, marmeladak egitea zein erlategia izatea nekez batera zitezkeen etxeko hornidura urriarekin: zaldiak, bizikleta...
		b.	Bähr-tarren usadio protestanteak herriko katolikoentzat zenbaitetan ulergaitzak baziren ere, etxeko eguneroko bizimoduan antzera jokatu ohi zuten guztiek.
		c.	Nahiz eta katolizismoak besterik agindu, Gerhard-en amak puntuzko arropak oparitzen zizkien txiroei, erlijio protestantearen sineskizunei jarraitu nahirik.
		d.	Gerhard-en aitak, antza, bazuen ortuan fruta arbolekin lan egiteko trebezia eta horren lekuko da, besteak beste, noizbait jaso zuen saria.

86.	Lehen Mundu Gerraren eraginak.
		a.	Lehen Mundu Gerran Udana gaineko aterpetxean eman zitzaien babesa Alemaniako kontsularen lagun minei.
		b.	Gerratearen hastapenetan, meategietako zuzendari kargua utzi orduko, Udanatik Olaberriko auzora alde egin behar izan zuten Bähr-tarrek.
		c.	Friedrich Bähr-en sorterriko gertakizunen ondorioz, Alemaniako kontsularekin adiskidetu zen eta kontsulak zenbait legazpiar haren etxera bidali zituen babes bila.
		d.	Gerraostean, Udanako etxetik alde egin eta gutxienez beste bi tokitan bizi izan ziren Bähr-tarrak, harik eta aitari gaixotasunaren berri eman zioten arte.

87.	Friedrich-en eritasun larria.
		a.	Egia gordinaren berri izateak Friedrich-engan izan zuen eragina hasieran uste bezain lazgarria izan zen.
		b.	Friedrich zendu zenerako, bere seme-alaba guztiak Alemanian ikasten ari ziren; orduan, emazteak hara jo zuen.
		c.	Ormaiztegin bizi zirenean, Friedrich-i hesteetako minbiziak jota zegoela jakinarazi ziona Donostiatik etorritako mediku bat izan zen.
		d.	Friedrich-ek Donostiako sendagileari egia osoa esateko eskatuagatik, ez zuen horretarako behar adinako adorerik izan.

88.	Euskalgintzan.
		a.	Udana gainean bizi zenez gero, besteak beste, bi euskalki aztertzeko edota erkatzeko abagunea ere izan zuen Gerhard-ek.
		b.	Legazpiko aditzaren inguruan egindako lanari esker Erraimun Olabidek euskaltzain urgazle izendatu zuen Gerhard Bähr.
		c.	Gerhard-ek arrebari irakatsi zizkion euskarazko estreinako berba eta esapideak. Horretaz gain, auzokideak izaten zituen mintzagai.
		d.	Autoz, trenez eta autobusez ez eze, bizikletaz ere joan-etorri anitz egin zuen Gerhard-ek Euskal Herrian barna Euskaltzaindiaren mandatuz.

89.	Euskaltzaindiarekiko harremanak.
		a.	Azkueren eta Bähr-en arteko lankidegoa, batzuetan zail samarra izanagatik, oparoa izan zen eta denbora luzean iraun zuen.
		b.	Berehala hartu zuen begitan Azkuek Gerhard Bähr eta horregatik haien arteko harremana arazo iturri izan zen, luzaroan iraun ez bazuen ere.
		c.	Euskaltzain urgazle gazteena izateaz gainera, Arana Martijarekin batera aurreneko bekaduna ere izan zen Gerhard Bähr.
		d.	Euskaltzain urgazle izendatu ondotik hasi zen Gerhard Bähr-en eta R.M. Azkueren artean gutunen bidezko harremana.

90.	Bähr-ek egindako lana.
		a.	Begi-bistakoa da jakin-min zientifikoa eguneroko euskararen bidez sorturiko artikuluekin ase zuela.
		b.	Idatzi zituen artikuluak kontuan hartuz gero, argi dago ezagupen zientifikoak eta hizkuntzazkoak uztartu nahi izan zituela.
		c.	Gipuzkoako hogeita hemezortzi herritan eta Nafarroako bitan ibili zen bere lana egiten. Bizkai aldea, ordea, alde batera utzi zuen.
		d.	Aditzarena izan ezik, euskal hizkuntzaren beste alor guztiak landu zituen: landare, erle, tximeleta, eta abarren izenak, besteak beste.

81-a / 82-d / 83-a / 84-c / 85-d / 86-d / 87-b / 88-a / 89-a / 90-b