| |
Aditz perifrastikoetako adizki nagusiaren formaz
| 1. Aditzoinaren forma (28.
araua) |
| |
Hau da, honenbestez, Euskaltzaindiaren erabakia, aditzoinen
formari dagokiona: |
| |
1.1. |
Normalean aditzoina eta partizipioa bereizten dira: ikas / ikasi,
bil / bildu, sar / sartu. |
| |
1.2. |
Aditza beste kategoria batetik eratortzen denean eta jatorrizko oinarritik
ezertan ere bereizten ez denean, -tu atzizkia ere erabil daiteke
aditzoinean: ur / urtu, gizon /gizondu, gorri / gorritu, hobe / hobetu.
Kasu hauetan, hortaz, urtu, gizondu eta hobetu aditzoin
gisa ere erabil daitezke. |
| |
1.3. |
Aditzoinen bukaera afrikatua denean, aditzoinak nahitaez atxiki behar
du afrikatua: huts dezaket (* hus dezaket), zorrotz dezaket (* zorroz
dezaket). |
| |
1.4. |
Aditzoin bukaerak >i< berezkoa duenean, >i< amaiera atxiki
behar da: jaiki hadi (*jaik hadi), jalgi hadi (*jalg hadi). Ez,
ordea, berezkoa ez duenean: ikas ezak, utz dezake, e.a. Itxi salbuespena
da, honetan ere atxiki behar baita >i<. Eutsi eta iritzi
aditzen kasuan aukera uzten da, bietara. |
| |
1.5. |
Ondoko kasu hauetan bakarrik onartzen da -t bukaera aditzoinetan:
- Aditz eratorria bada eta haren oinarria t- duna: laket
/ laketu.
- Literatura tradizioan jokabide bakarra izan badu: ohart, ezagut.
- Di bukaerako oinarri batetik eratorria izatea eta forma laburtu gabetik
semantikoki bereiz izatea: hant, ert.
Besteetan -t gabe: urrun nahiz urrundu
(baina ez urrunt), lagun nahiz lagundu (baina
ez lagunt), neur, ezkon, e.a. |
| |
|
|
| 2. Partizipioa: |
| |
2.1.
|
Bokalez eta kontsonantez amaitzen direnak.
Euskal aditz zaharrek partizipioa bokalez (IKUSI, MIRETSI, BETE, JASO,
BOTA...) nahiz kontsonantez (JAKIN, EMAN, ESAN, EGON, HIL...) amaitua
izan dezakete. |
| |
2.2.
|
-TU /-DU
-TU / -DU atzizkiaz osatzen dira, ordea, partizipio gehienak. -DU forma
aditzoina -L / -N-z amaitzen bada gertatzen da: AZTERTU, LABURTU, PUSKATU,
LAGUNDU, BIKOIZTU, LUMATU, FABRIKATU, DEKORATU... baina GIZONDU, LAZTANDU,
AHULDU, ZABALDU, ISILDU, KIKILDU, etab.
|
| |
Zenbait aditzek partizipiorako forma zaharra eta forma berria,
biak, onartzen dituzte: AHANTZI/AHAZTU, JARRAIKI/JARRAITU, SINETSI/SINESTU,
IRATZARRI/IRATZARTU. |
| |
|
|
| 3. Etorkizunekoa: |
| |
3.1. |
-KO eta -GO
Partizipioari -KO atzizkia gehituz eratzen da, oro har: LAGUNDUKO, IKASIKO,
EKARRIKO, ZAPUZTUKO, BETEKO... Partizipioa -N-z amaitzen bada, atzizki
horrek -GO forma hartuko du: JANGO, IZANGO, ESANGO, IRTENGO, etab. -L-z
amaitzen bada, -KO nahiz -GO, biak dira zilegi. |
| |
3.2. |
-EN
Zilegi da, halaber, partizipioa -N / -L-z amaitzen duten aditzekin -EN
atzizkiaz baliatzea etorkizuneko formak osatzeko: EMANEN, ESANEN, JOANEN,
JINEN, UKANEN, HILEN, etab. Nolanahi ere, tradizio jakina eta mugatua
duten aditzetan tradizio hori kontuan hartu beharko da: Iparraldeko aditz
gisa hartzen ahal direnekin -EN ongi dator, baina Hegoaldeko tradiziokotzat
soil-soilik hartzen ditugunekin ez hainbeste. Beraz, IRTEN aditzaren kasuan,
adibidez, hobe beti ere IRTENGO IRTENEN baino. Eta, alderantziz, JINEN
eta UKANEN, JINGO eta UKANGO baino. |
| |
|
|
| 4. Aditz- izena: |
| |
Aditzoinari -T(Z)EN erantsiz lortzen da aditz-izena: JASOTZEN,
ETORTZEN, JAIKITZEN, JATEN... |
| |
4.1. |
-TZEN
-TZEN erabiliko da oro har: LAGUNTZEN, JASOTZEN, HILTZEN, DEKLARATZEN,
BOTATZEN, BETETZEN, ZAPALTZEN... |
| |
4.2. |
-TEN
-TEN erabiliko da partizipioa -N-z amaitzen duten aditzekin: ETETEN,
IRTETEN, IZATEN, EGOTEN, JATEN, ESATEN, EMATEN, JOATEN...
Ekialdeko euskalkietan ohikoa den -i- tartekatua (egoiten, izaiten, erraiten,
etab.) ez da batasunerako gomendagarria.
-TEN erabiliko da, halaber, aditzoina kontsonante txistukariz amaitua
bada: IKASTEN, UZTEN, GUTXIESTEN, AHANZTEN, HASTEN, HAZTEN, HEZTEN, HAUSTEN,
LAZTEN, etab. Aditz arazleek ere, horrenbestez, -ARAZTEN egingo dute aditz-izena.
|
| |
|
|
|
|
