Kategoriaren artxiboa: Esamoldeak eta esapideak

Zalditik astora

Utzi erantzuna

Azalpena

Egoera txar batetik atera nahian, egoera okerrago batean sartzean erabiltzen da.

Baliokidea: sasitik berrora

Beste hizkuntza batzuetan

gazt. de mal en peor

fr. de mal en pis

en. from bad to worse

Testuinguruan

=> Mugertza, Juan Luis, “Umeak negarrez, esnerik ez”, in Berria, 2012.  

Sinetsi behar dugu surik gabe ez dagoela kerik, eta batasunik gabe ez dagoela indarrik. Lehengo astean greba eta manifestazioa izan genituen. Bakoitzak jakingo du zer egin zuen, eta zer egiteko prest dagoen, baina, ene ustez, ez da sasoia nor bere zilborrari begira bakarrik bizi izateko.

Ordua da kafe baten inguruan egindako gogoetei itxura emateko; ez da nahikoa mundua gaizki dagoela esatea, edota langileok zalditik astora goazela, baldin eta gero, nork bere astoari arre egiteko joera bultzatzen baldin badugu, neurri batean zein bestean, galtzaile izango baikara. Gure gotorlekutik irteteko sasoia da, eta kale gorriaren haizea arnasteko; horrek lagunduko digu egoeraren tamaina hobeto ulertzen, eta solidarioagoak egiten.

=> Murua Uria, Imanol, Palestina zauritua, Susa, 1998.

— Hiru urte badira Autonomia ezarri zenetik, eta egoera ez dela hobetu diote palestinar askok. Zalditik astora egin duzuela dioenik ere bada.

— Egoera txarra da, baina jendeak badaki zergatik. Israel bide guztiak ixten ari zaigu, okupazioaren garaia hobea zela sinestarazi nahi dio gure herriari, autonomia daukagunetik ahalik eta oztopo handienak jarriz. Baina satorra baino itsuagoa izan behar da, orain hiru urteko Gaza eta gaur egungoa alderatuta, aurrerapauso handiak eman ditugula ez jabetzeko.

Iturriak

Berria, Elhuyar, Intza proiektua, Susa

Odol txarra egin / odol gaiztoa egin

Utzi erantzuna

Azalpena

Haserretu garela adierazteko erabiltzen da.

Unsplash

Beste hizkuntza batzuetan

gazt. hacerse mala sangre

fr. se faire du mauvais sang / se faire du muron

Testuinguruan

=> Mikel Peruarena Ansa, Su zelaiak, Susa (2014)

Jakin-mina handiagoa izaki. Berriro zabaldu dut papera. Ezin dut utzi irakurri gabe, tira egiten didala ematen du. «Neure buruaz lotsatzen naiz». Lotsatu egiten dela esateko idatzi badit, ederki gaude, pentsatu dut. «Umea nintzen orduan. Ez nekien zertan ari nintzen ere». Ez dut ulertzen zer egiten dudan hemen, odol txarra egiten gutun nazkagarri honekin. Estudiantea adarra jotzen ari zaidala iruditzen zait. «Emiliok leiho bat zabaldu zidan, eta liluratu egin nintzen erokeria harekin».

Erokeria? Ziri ederra sartu didate adiskide uste nituen horiek.

=> Ramon Saizarbitoria, Martutene, Erein, 2012. Egungo Testuen Corpusa (ETC)

Ironia, bide batez esanda, Pilarri hain nahasgarria gertatzen zaiona -so gertu ohi zaio, aztertzaile, txantxetan ala benetan ari den asmatu nahirik-, eta askotan odol gaiztoa egiten diona.

Iturriak

Elhuyar, Nola Erran, Susa, Egungo Testuen Corpusa

(Inor) mugitu orduko/mugitzerako asto arrak ume egin

Utzi erantzuna

Azalpena

Pertsona bat mugitzen ez denean erabili ohi da, alferra edo patxadatsua denean.

pixabay.com

Testuinguruan

=> Aristi, Pako (1985), Kcappo, Donostia: Erein. (48-49 or)

Kanpoan handitu, etxean txikitu, istorioa azkenik errealitatera hurbildu zen eta aita plausta etzan zen sabaira behatuz pentsakor. Aitonak atera zuen arrazoia, asto arrak umea egingo dik hi mugitzerako bota zion suhiari, eta bidaiako nekea kentzeko aurpegia busti ondoren kalera atera zen, apaizarekin hitz egin zuen, gero medikuarekin, Ernestorekin hurrena baserriraino igota eta Laura etxeratu zuen.

Iturriak

Intza proiektua, Nafarroako Euskararen Mediateka

Ate adina maratila eduki

Utzi erantzuna

Azalpena

Gauza guztientzako erantzun edo irtenbidea izatean esaten da.

Pixabay.com

Testuinguruan

=> Goenkale, Oilategiko kontuak, 205 atala, Sek.:4  Goenkale Corpusa

MARLON.- Tenple onekoa nauzu, umila, apala ez da ahula, kementsua baizik.

JULIAN.- Diru askorik ezin atera lanbide horrekin.

MARLON.- Gutxirekin nahikoa.

JULIAN.- Hirekin ez zagok problemarik, ate adina maratila daukak.

MARLON.- Baina argi jokatu nahi dut zurekin: ez daukat arrantzale izateko asmorik, lan honen premia daukat liburu bat idazteko, denboraldi baterako kontua, beraz.

JULAIN.- Eskertzen diat hire zintzotasuna. Hartzen bahaut aurki izango nauk txo baten bila berriz ere. (Hasperen) Tira, mutil jatorra ematen duk, astiro pentsatuko diat. (Jaikitzen)

=> Elustondo, Miel Anjel, “Troba zahar tradizionalaren oinordetzat daukat neure burua”, Argia (2015-03-29)

El conflicto de la lengua da interneteko bertsioan, baina El son de Abadiño izena eman diozu arestian. Kantu horretan ari zarela, zalantza egiten ote duzun irudi du pasarteren batean, baina ez da zalantza, inprobisazioa baino, ala?

Bai, bai, inprobisazio hutsa! Habanan grabatu nuen, hona etorri aurretik. Ez nuen larregiko astirik ere, eta horrelaxe atera zen. El son de Abadiño asko gustatu zaie abadiñoarrei. Kantuan ari nintzen eran, inprobisatzen ari nintzen. Ate adina maratila hor ere, ordea! Ni eginahalean inprobisatzen, eta musikariak berriz, nire kontra, entseatzen dugunak askotan ez duelako balio, eszenatokira irten eta aldatu egiten dudalako kantua, inprobisatu. “Izorra hadi!”, ezta? Askok inprobisatzen dute, entseatu ere egiten dugu, baina tragoa egin orduko, musa esnatzen zait eta orduantxe akabo!

Iturriak

Argia, Elhuyar, Intza, Goenkale Corpusa  

Hautsak harrotu

Utzi erantzuna

Azalpena

Isilean dagoen gai bat argitara atera eta eztabaida pizten denean erabiltzen da.

Pixabay.com

Testuinguruan

=> Urteaga, Joxemari, Ordaina zor nizun, Elkar, 2001. Ereduzko Prosa Gaur Egun

Hautsak harrotzen hasteak baino isiltzeak ondorio probetxugarriagoak ekarriko zituelakoan, estraperlokideen hitza egia bihurtu zen herrian, eta laster ahaztu zen Alustizakoarena.  

=> Iñurrieta, Iñaki, Ksukue tanden, Alberdania, 2004. Ereduzko Prosa Gaur Egun

Azkenean bakean utzi ninduten, ikusten zutelako nik bakean bizi nahi nuela, eta beraiei ere ez zitzaien komeni halako hautsik harrotzea. 

=> Barber, Kattalin, Hautsak harrotu ditu, Nafarroako hitza (2016-09-30)

Ez da lehen aldia Nafarroan beilatoki bat jartzeak herritarren gaitzespena jasotzen duena. 2014. urtean, Berako beilatokiaren aurka sinatu zuten 800 pertsonak, eta Iruñeko Txantrea auzoan eta Uharten ere gaiak hautsak harrotu ditu uda honetan.

Iturriak

Elhuyar, Ereduzko Prosa Gaur Egun, Nafarroako Hitza

Usoak joan, sareak heda

Utzi erantzuna

Azalpena

Berandu ematen den erantzuna edo irtenbideari erreferentzia egiteko erabiltzen da.

Baliokidea:           Erbia pasatu eta lazoa paratu

Pixabay.com

Beste hizkuntza batzuetan

gazt. A buenas horas mangas verdes.

en. It is too late to shut the stable-door after the horse has bolted

Testuinguruan

=> Murgoitio, Julen, Zentzumenik ez, sena ote? Gara (2011-06-26)

Hemen ere bada mihia dantzan izatea gustagarri duenik. Horra, kasuko, jelkideen azkena, eurek oposiziotik aginduko dutela Gipuzkoan Lakuan dagoeneko egin legez. Tira, legez, legez… ez dute legez agintzen. Ene! Gauza bat da esatea irudimena agintari! eta beste bat, oso bestelakoa, pentsatzea «agintaria naizela iruditzen zait». Eskumen-xortatxo bat, iraungitze-data luzez igarota (usoak pasa, sarea heda), hona ekarri izanari agintzea esatea larregi da, are gehiago eskumenak ekarrita ere eskuduntzak hantxe sustraituta segitzen duenean; legez. Dena dela, gobernatzea oposiziotik egiten bada, badakite zer egin behar duten hurrengo boto-orduan ere, oposizioa hartu eta segi aurrera.

Iturriak

Diccionario Multilingüe del Instituto Cervantes, Elhuyar hiztegia, Gara,  Wordreference

Erositako prezioan saldu

Utzi erantzuna

Azalpena

Zalantzazkoa den zerbait jakin eta horixe bera beste bati kontatzen diogunean erabiltzen dugu.

Baliokidea:              Erosi bezala saldu

Pixabay.com

Testuinguruan

=>  Iturbe, Arantxa, Ai ama, Alberdania, 1999.  Ereduzko Prosa Gaur Egun

Eta askok –erositako prezio berean ari naiz albistea saltzen– etxera itzultzea erabaki dute, beren lanbidea utzita.

=> Anaut, Dabid, “Erositako prezioan”, Argia (2012-02-12)

Izan ere, maiz gertatzen zaigu ideia indartsu baten aldeko izatea, eta, haren defentsa egitea egokitzen zaigunean, nondik jo ez dakigula gelditzea. Erositako prezioan saltzen ditugu sarritan ideiak, eta modu akritiko eta azaleko samarrean jaso duguna era berean saltzen dugu. “Erosleak” zorrotz eta estu hartzen gaituenean, ordea, orduan komeriak.

=> Goenkale, Elkarrentzat eginak, 1020 atala,  Sek.: 4.  Goenkale Corpusa

JOSEMARI – Ertzainak Nestorren harategian izan dituk. Ertzantzaren bi auto ikusi ditiat dendaren aurrean.

IMANOL – Nestorren harategian? Ez duk egia izango!

JOSEMARI – Nestor atxilotuta eraman dutela ere entzun diat. Erositako prezioan saltzen diat, baina badakik: horrelakoetan, hobe zuhur.

IMANOL – Hobe zuhur, bai. Nestor ez duk inoren bizitza arriskuan jartzeko gauza.

JOSEMARI – Niri ere sinesgaitza egiten zaidak. Denbora gutxian fama handia hartu dik harategi horrek.

Iturriak

Argia, Ereduzko Prosa Gaur Egun, Goenkale Corpusa, Intza proiektua

Begiko zikina baino gehiago ez ikusi nahi

Utzi erantzuna

Azalpena

Zerbait edo norbait gorrotatzea.

Baliokideak:       Begiko zikina baino gehiago ez jasan

eye-743409_1920

Beste hizkuntza batzuetan

gazt. No querer ver (a alguien) ni en pintura

fr. Je ne peux pas le blairer / je ne peux pas l’encadrer

en. He´d sooner be dead than see somebody / not to be able to stand the sight of somebody

Testuinguruan

 => Orotariko Euskal Hiztegia

BEGIKO ZIKINA BAINO …-AGO. “Begiko zikiña baiño geiago eztu ikusi nahi (G-to, Lc, BN-baig), le es antipático; litm.: no quiere verle más que las suciedades del ojo” A.  Ezin ikusi begiko zikina baiño. FIr. 159. Bakotxa bizi da bere etxean bere familiarekin, auzoa begiko zikina baino gehiago ez dezakela jasan. JEtchep 46. Gara artako lagunartea, begiko zikina baino ezin ikusiago zuen Platonek. Zait Plat 117.

=> Epaltza, Aingeru Rock´n´roll, Elkar (2000). Ereduzko Prosa Gaur (EPG)

Lodikotea moldegabea, inoxoa eta aurpegi pikorrez emokatua, taldeko gainerako lagunek -Karlos Ripodas “Charly”, Fernando Soria “Ximurra”, Anjel Urtxipia “Ttipi” –ez zuten begiko zikina baino gehiago nahi beren inguruan, are gutiago asteburuetan neskatara ateratzen ginelarik: gainerako guztiok baino sutsuago lehiatuta ere, Potzolo gurekin egote hutsa kale egiteko bermea zen.

=> Herria, 2009-11-12. Egungo Testuen Coprusa (ETC)

“Hargin beltzak” deitzen zituen Framazon delakoak ez zituen ere maite; Jules Ferry ez zuen begiko zikina baino gehiago ikusi nahi; hau zendu zenean, hunentzat idatzi zuen : “bat gutiago”.

=> Salaburu, Pello, Errateko nituenak, Erein, 2014. Egungo Testuen Coprusa (ETC)

Psikopaten sintomak ongi deskirbaten dituzte liburu horiek, ez naiz ibiliko ni hemen asmatzen, eta mediku guziek aholku bat ematen dute, lenebizikoa eta oinarrizkoa: alde egin haiengandik, arras kaltegarriak baitira giza harremanetan, begiko zikina baino txarragoak. 

=> Luku, Antton, Libertitzeaz, Pamiela, 2014. Egungo Testuen Coprusa (ETC)

Ez ziroiat jasan mutiko hori, begiko zikina baino gehiago.

Iturriak

Egungo Testuen Coprusa (ETC), Ereduzko Prosa Gaur (EPG), Intza Proiektua, Nola Erran, Orotariko Euskal Hiztegia, Wordreference.

Norbaiti azpiak jan

Utzi erantzuna

Azalpena

Norbaiti buruz gaizki esaka aritzea da.

Ad.: hor zabiltzate orain ere azpiak jaten satorra bezala: ahí estáis, chismorreando, (socavando como el topo) como de costumbre (Elhuyar hiztegia).

Jendea solasean, Pixabay.com.

Beste hizkuntza batzuetan

gazt. Poner verde a alguien.

fr. Traiter quelqu’un de tous les noms.

en. Bad mouth somebody.

Testuinguruan

⇒ AGIRRE, D., Garoa, 1907-1912.Intza proiektua

—   Zertan zaudete beti emen sartuta? Norbaiti azpiak jaten?

⇒ AGIRRE, D., Kresala, 1906. Euskal Klasikoen Corpusa (EKC)

Jose Antonio? Iñoren ona ezin ikusi daben dollorren batek, satorraren antzera edonori azpiak janaz bizi dan ozkil, salatzalle, guzurtiren batek.

⇒ Orotarikoa

Barriketak entzunaz ta erritarren esamesak batuaz, azpiak jaten, sator-lanean jarduteko asmoz. Erkiag BatB 81.

Iturriak

Elhuyar, Orotarikoa, Intza Proiektua, Euskal Klasikoen Corpusa, Wordreference.

Begitan hartu / eduki / izan

Utzi erantzuna

Azalpena

Norbait edo zerbait gorrotatzen duzula adierazteko esaten da.

Sinonimoak: begietan hartu, begietan eduki, begietan izan.

Ad.: Begitan hartuta nauka eta ez dit ezer barkatzen.

Photo by MusicFox Fx on Unsplash

Beste hizkuntza batzuetan

gazt. Coger manía / Tomar ojeriza / Tomarla con / Tener a uno entre ceja y ceja.

fr. Avoir une dent contre quelqu’un / Prende quelqu’un en grippe.

en. Can’t stand / Have a bias against sb/sth / Take a dislike/disliking.

Testuinguruan

⇒ Axenario, Jules Renard / Itziar Otegi (Alberdania-Elkar, 2006, 85-86 or.). Ereduzko Prosa Gaur (EPG).

1. Or.: 85

Begitan hartu du, ia ziur.

2. Or.: 86

–Jauna –esan du Axenariok–, ikasketaburuak begitan hartu nau!

3. Or.: 86

Begitan hartu zaitu!

⇒ Hauts bihurtu zineten, Juan Kruz Igerabide (Alberdania, 2005). Ereduzko Prosa Gaur (EPG).

1. Or.: 19

Galdua ikusi nuen neure burua; morroi desatsegina zen Julio, baina ez hori bakarrik; edozein txikikeriagatik hartzen zuen ume bat begitan, eta nabarmen uzten zuen besteen aurrean.

⇒ Annie Ernaux, Emakume bat, Txalaparta, Tafalla, 2012 (itzultzailea: Itziar de Blas Fdez. de Gamarra)

Lanean hasi zen margarina-fabrika hartan hotza eta hezetasuna pasea zen, eskuak bustita eta ospelez beteta negu osoan. Harrezkero, begitan hartu zuen margarina.

⇒ Danele Sarriugarte, “Zapaltzailearen takoiak“, Argia, 2015-03-08.

(…) Modern Family (…) Honatx trama: familia modernotzat saldu nahi dituzten arren, mamian ikaragarri tradizionalak diren hiru familia protagonistek –ez diotenez errotikako kontra-proposamenik egiten senitartekotzaren oinarrizko zimenduei– txangoa antolatzen dute atrakzio-parkera. Bikote gayak ez daki zer egin alaba txikiarekin, gora eta behera baitabil jauzika, eta deskuidatzen direnero, parkeko beste muturreraino joana dela egiaztatzen dute. Hasiera batean, saiatzen dira umeari txakur-uhal batekin eusten, baina jendeak gaitzespenez begiratzen diela-eta, bazter uzten dute estrategia hori.

Orduan, haurraren aitonak, bera baino 30 urte gazteagoa den emakume batekin ezkondua, epifania betean deskubritzen du andrea hain sarritan ozpinduta egotearen arrazoi nagusietako bat dela, azken buruan, takoi izugarri deserosoekin ibiltzen dela beti. Flashbackean gogoratzen du nola itxaron behar izaten dion kaletik doazenean, nola eman behar izaten dion eskua eskailerak jaisteko. Bonbilla artean ñir-ñirka, merchandising-denda batera sartu eta printzesa-zapatatxo (takoidun) batzuk erosten ditu bilobarentzat, horiek oinetan dituela ez baitu posible izango harrapatu ezineko moduan urruntzea, aske ibiltzea. Txakur-uhala ez bezala, zapaltzailearen takoiak ez ditu inortxok ere begitan hartzen.

 Iturriak

Hiztegi Batua, Elhuyar hiztegia, Orotarikoa, Intza Proiektua, Wordreference, Ereduzko Prosa Gaur, Argia.