Azalpena
Zerbait konpondu, beste zerbait gaizki utzita.
Pixabay.com
Beste hizkuntza batzuetan
gazt. Desvestir un santo para vestir otro.
en. To rob Peter to pay Paul.
Zulo bat ixteko, beste bat ireki
Utzi erantzuna
Egilearen artxiboa: EIBZ
Norbaiti azpiak jan
Azalpena
Norbaiti buruz gaizki esaka aritzea da.
Ad.: hor zabiltzate orain ere azpiak jaten satorra bezala: ahí estáis, chismorreando, (socavando como el topo) como de costumbre (Elhuyar hiztegia).
Jendea solasean, Pixabay.com.
Beste hizkuntza batzuetan
gazt. Poner verde a alguien.
fr. Traiter quelqu’un de tous les noms.
en. Bad mouth somebody.
Testuinguruan
⇒ AGIRRE, D., Garoa, 1907-1912.Intza proiektua
— Zertan zaudete beti emen sartuta? Norbaiti azpiak jaten?
⇒ AGIRRE, D., Kresala, 1906. Euskal Klasikoen Corpusa (EKC)
Jose Antonio? Iñoren ona ezin ikusi daben dollorren batek, satorraren antzera edonori azpiak janaz bizi dan ozkil, salatzalle, guzurtiren batek.
Barriketak entzunaz ta erritarren esamesak batuaz, azpiak jaten, sator-lanean jarduteko asmoz. Erkiag BatB 81.
Iturriak
Elhuyar, Orotarikoa, Intza Proiektua, Euskal Klasikoen Corpusa, Wordreference.
Begitan hartu / eduki / izan
Azalpena
Norbait edo zerbait gorrotatzen duzula adierazteko esaten da.
Sinonimoak: begietan hartu, begietan eduki, begietan izan.
Ad.: Begitan hartuta nauka eta ez dit ezer barkatzen.
Photo by MusicFox Fx on Unsplash
Beste hizkuntza batzuetan
gazt. Coger manía / Tomar ojeriza / Tomarla con / Tener a uno entre ceja y ceja.
fr. Avoir une dent contre quelqu’un / Prende quelqu’un en grippe.
en. Can’t stand / Have a bias against sb/sth / Take a dislike/disliking.
Testuinguruan
⇒ Axenario, Jules Renard / Itziar Otegi (Alberdania-Elkar, 2006, 85-86 or.). Ereduzko Prosa Gaur (EPG).
1. Or.: 85
Begitan hartu du, ia ziur.
2. Or.: 86
–Jauna –esan du Axenariok–, ikasketaburuak begitan hartu nau!
3. Or.: 86
Begitan hartu zaitu!
⇒ Hauts bihurtu zineten, Juan Kruz Igerabide (Alberdania, 2005). Ereduzko Prosa Gaur (EPG).
1. Or.: 19
Galdua ikusi nuen neure burua; morroi desatsegina zen Julio, baina ez hori bakarrik; edozein txikikeriagatik hartzen zuen ume bat begitan, eta nabarmen uzten zuen besteen aurrean.
⇒ Annie Ernaux, Emakume bat, Txalaparta, Tafalla, 2012 (itzultzailea: Itziar de Blas Fdez. de Gamarra)
Lanean hasi zen margarina-fabrika hartan hotza eta hezetasuna pasea zen, eskuak bustita eta ospelez beteta negu osoan. Harrezkero, begitan hartu zuen margarina.
⇒ Danele Sarriugarte, “Zapaltzailearen takoiak“, Argia, 2015-03-08.
(…) Modern Family (…) Honatx trama: familia modernotzat saldu nahi dituzten arren, mamian ikaragarri tradizionalak diren hiru familia protagonistek –ez diotenez errotikako kontra-proposamenik egiten senitartekotzaren oinarrizko zimenduei– txangoa antolatzen dute atrakzio-parkera. Bikote gayak ez daki zer egin alaba txikiarekin, gora eta behera baitabil jauzika, eta deskuidatzen direnero, parkeko beste muturreraino joana dela egiaztatzen dute. Hasiera batean, saiatzen dira umeari txakur-uhal batekin eusten, baina jendeak gaitzespenez begiratzen diela-eta, bazter uzten dute estrategia hori.
Orduan, haurraren aitonak, bera baino 30 urte gazteagoa den emakume batekin ezkondua, epifania betean deskubritzen du andrea hain sarritan ozpinduta egotearen arrazoi nagusietako bat dela, azken buruan, takoi izugarri deserosoekin ibiltzen dela beti. Flashbackean gogoratzen du nola itxaron behar izaten dion kaletik doazenean, nola eman behar izaten dion eskua eskailerak jaisteko. Bonbilla artean ñir-ñirka, merchandising-denda batera sartu eta printzesa-zapatatxo (takoidun) batzuk erosten ditu bilobarentzat, horiek oinetan dituela ez baitu posible izango harrapatu ezineko moduan urruntzea, aske ibiltzea. Txakur-uhala ez bezala, zapaltzailearen takoiak ez ditu inortxok ere begitan hartzen.
Iturriak
Hiztegi Batua, Elhuyar hiztegia, Orotarikoa, Intza Proiektua, Wordreference, Ereduzko Prosa Gaur, Argia.
Umeak gozotegira baino pozago joan
Azalpena
Norbait oso pozik dagoela adierazteko erabiltzen da.
Pixabay.com
Beste hizkuntza batzuetan
gazt. Más contento que un crío con zapatos nuevos.
fr. Être aux anges / Être heureux comme un pape.
en. Feel like a million bucks / Pleased as Punch.
Testuinguruan
⇒ Domingo Agirre, Garoa, 1912
(…) eta badijoaz onelako edo alako errira gazteak eta zarkoteak, erkiñak eta kankalluak, jolas-naikoak eta jokalariak, burutsuak eta buru gabeak, alderdi bateko ta besteko gaitasaunak neurtzen dakizkitenak eta biotzak dion aidera itxu itxuan daudenak, bide zabalean aurrera, bide ziorretan barruna, mendian gora, basotik bera, zelai erditik zear, soro ertzetik aldamenka, amilla mengelak sorbaldan dituztela, makillatxoak eskuetan daramazkitela, biotzaren Ieiaz osoro beterik, barruko azkortasuna ezin gorderik, arro, artega, esale ta ameslari, zezenetara baño errezago, eztaietara baño gogotsuago, umeak gozotegira baño pozago, abere ospatsuen indarra edo gizon trebien adorea zelai edo enparantzaren erdian ikusteko asmoetan (…).
Begiz jo
Azalpena
Zerbait edo norbait aukeratu duzunean, edo zerbaitek edo norbaitek arreta eman dizutenean begiz jo duzula esaten da.
Pixabay.com
Beste hizkuntza batzuetan
gazt. Echar el ojo a algo o alguien.
fr. Lorgner sur quelque chose / Serrer la vis / Avoir à l’oeil quelqu’un.
en. Have your eye on something.
Testuinguruan
⇒ Romain zen bere izena, Joxean Agirre (Elkar, 2003, 122. or.). Ereduzko Prosa Gaur.
–Besterik ez bada etxean jarriko dut, zuretzat –esan zuen, emakumeek batzuetan amultsu eta maitekor agertzeko duten gaitasun ukaezina erabiliz, eta bere takoidun zapaten gainean pauso labur eta baldresak emanez sartu zen aldalekura, erosteko begiz jota zituen arropen piloan soineko beltza utzi eta beste bat probatzera.
⇒ Bizia lo, Jokin Muñoz (Alberdania, 2003, 66 or.). Ereduzko Prosa Gaur.
Iaz, baina, hiriaren hazkundeari aurre egin nahian, etxebizitza gehiago non eraiki pentsatzen hasi zen udala, eta zer eta zezen-plaza zaharra begiz jo zuen.
Iturriak
Hiztegi Batua, Orotarikoa, Elhuyar, Wordreference, Ereduzko Prosa Gaur, Intza proiektua.
Zurikeriatan hasi / ibili / aritu / jardun
Azalpena
Zerbait lortzeko asmotan, baina benetan sentitu gabe, norbaitek beste norbaiti lausenguak esaten hastea edo ibiltzea da.
Bi ezkero, hiru seguru
Azalpena
Zerbaitetan ahaleginduz gero, azkenerako ongi ateratzea lortzen da.
Pilota partida Hondarribiko harresietan (Wikipedia.org)
Beste hizkuntza batzuetan
gazt. A la tercera va la vencida / Tres perfecto número es.
fr. La troisième fois sera la bonne.
en. Third time lucky.
Testuinguruan
⇒ Berria, 2004-10-17, «Esainen jipoia eta Agirreren errebantxa», I.M [Kirola], Egungo Testuen Corpusa.
‘Bi ezkero, hiru seguru‘ dio atsotitzak, halere ostiral gauez ahoz ahoko tradizioaren jakituriak bizkarra eman zion Enrike Galarzari.
⇒ Berria, 2006-05-13, «Chungkingeko», ZIGOR ALDAMA [Gaiak], Egungo Testuen Corpusa.
Egia izango da bi ezkero hiru ere seguru dela.
⇒ Iban Zaldua, Oharrak & Hondarrak, “Zutabegilearena”, 2013/09/12.
Egunkarian astero zutabe bat idazteko kontratatu nindutenean, sekulako poza hartu nuen. Nire ahotsa iritsiko zen, azkenik, publikoarengana. Baina ez zitzaidan dotorea iruditu bat-batean ekitea, zakarki: irakurlea pixkanaka limurtu behar nuen, nire pentsamenduaren altzora erakarriz. Hasierei buruz idatzi nuen, beraz, lehenengo agur-zutabea; tira, hasierei buruz baino, hasiera jakin horri buruz, egunkariaren zutabegile bezala izango nuen, izaten ari nintzen abialdiaz alegia. Bigarren zutabea bigarren aldiaren inguruan idatzi nuen: bigarren aldiek eskaintzen dizkiguten aukera berrituez, gauzei eta egoerei buelta emateko gaitasunaz, eta aurrera jarraitzeko kemenaz; bigarren zutabe horrek bezala hain zuzen ere. Hirugarren artikulua “Bi ezkero, hiru seguru” esamoldearen inguruan antolatu nuen, gaztelaniazko “a la tercera va la vencida” haren nolabaiteko euskal ordaina: azken batean, “sagua harrapatzeko hiru salto egin behar ditu katuak”, eta hirutasunak badu, gainera, zentzu sinboliko sakon bat –zenbat kultura eta erlijiotan ez da hirua zenbaki zentrala?–, ondo egokitzen zitzaiona nire hirugarren ahaleginari. (…)
⇒ Olaia Juaristi, Berria, 2014-02-20.
Jon Ander Albisu. Asegarceko pilotaria (elkarrizketa)
(…) Txapelketan debutatu zenuenetik urtez urte gorantz zoaz.
Duela bi urte, finalerdietan sartuta, eta iaz, finalera iritsita, ea aurten bi ezkero hiru seguru izaten den [barrez]. Oraingoz, gauzak ez ditugu erraz, baina dena da posible, aurkari zuzenak puntu bat gehiagorekin baititugu. Finalerdietan sartzeko aukerak ditugu, eta, zergatik ez, baita finalean sartzeko ere. (…)
Iturriak
Gotzon Garate, Pons, Reverso.net, Gaur egungo Testuen Corpusa.
Zuria izan
Azalpena
Zuria izatea lausengaria izatearen sinonimoa da; nahi dena lortzeko, solaskideari gustuko gauzak esatea, alegia.
Sinonimoak
ipurgarbitzaile izond. Lgart. ‘lausengaria’ (Hiztegi Batu Oinarriduna)
Photo by Taylor Harding on Unsplash
Beste hizkuntza batzuetan
gazt. Ser pelota, adular.
fr. Embobiner, cirer / Lécher les bottes.
en. Kiss up to (sb).
Testuinguruan
⇒ Elhuyar hiztegia.
4 s. zuri, lausengari
¡no seas tan pelota!: ez zaitez horren zuria izan!
Eltze askotako burruntzalia da / Burruntzaliaren kirtena!
Azalpena
Sudurluze, sarkin, endreda-makila denari esaten zaio, hau da, besteen asuntoetan kuxkuxean ibiltzen denari.
Gaur egun, zentzu positiboan ere erabiltzen da: gauza asko eta diferenteak egitea interesatzen zaionari ere esaten zaio, saltseroa den jendeari, alegia:
Lekunberrira joan da Ibon Gaztañazpi, eta bertan, eltze askotako burruntzalia ezagutu du.
Ikus: Manoli Olaetxea (www.eitb.eus, 2014/12/14)
Egilea: patriciawla2. 2010-10-13 (Flickr.com)
Beste hizkuntza batzuetan
gazt. metomentodo / entrometido.
fr. commère / fouineur.
en. busybody.
Testuingurua
⇒ Orotarikoa:
(En expresiones proverbiales). “Eltza askotako burduntzalia, (AN-larr, L) […], entremetido; litm. cucharón de muchos pucheros” A EY III 284. Atso bat ere melatu saltsa huntan zauku sartu / […] Tupina guzietako burruntzali deitatu [behar dugu]. AstLas 70. Saltsa tzarren burruntzali / Hori da bethi ibili (L). Lander (ap. DRA). Eltze guzietako burruntzali. Zerb GH 1936, 221.
(En exclamaciones). Burruntzaliaren kirtena!! Nork eman dizu zuri or kuskusean ibiltzeko baimena? Loidi 93. Mañuberen gelara igo zan […]; eta… orra! an orratzik ez! Burruntzaliaren krixketa!… Ib. 127.
Iturriak
Orotarikoa, Elhuyar, Wordreference.
Irudi mintzatuen hiztegi poetikoa
Euskal esamoldeak irudi eta soinu bidez ezagutarazteko egitasmoa
Euskarazko hainbat esamolderen ikus-entzunezko bilduma egitea dute xede egileek.
Honelaxe diote beren blogean:
“Irudi mintzatuen hiztegi poetikoa” hiru gazte euskaldunen ikus-entzunezko proiektua da. Helburua nolabait poetikoak diren euskarazko hainbat esamolderen hiztegi edo bilduma bat sortzea da.
Honen bidez, galtzen ari diren hizkerak jaso nahi ditugu eta, aldi berean, Euskal Herriaren erretratu liriko bat egin.
Loturak:
Gaztezulo aldizkarian proiektuari buruzko erreportajea irakur dezakegu:
‘Irudi mintzatuen hiztegi poetikoa’
TESTUA: Aitor Abaroa @abaroa37 162 zbka. – 2015/5