Kategoriaren artxiboa: Esamoldeak eta esapideak

Usoak joan, sareak heda

Utzi erantzuna

Azalpena

Berandu ematen den erantzuna edo irtenbideari erreferentzia egiteko erabiltzen da.

Baliokidea:           Erbia pasatu eta lazoa paratu

Pixabay.com

Beste hizkuntza batzuetan

gazt. A buenas horas mangas verdes.

en. It is too late to shut the stable-door after the horse has bolted

Testuinguruan

=> Murgoitio, Julen, Zentzumenik ez, sena ote? Gara (2011-06-26)

Hemen ere bada mihia dantzan izatea gustagarri duenik. Horra, kasuko, jelkideen azkena, eurek oposiziotik aginduko dutela Gipuzkoan Lakuan dagoeneko egin legez. Tira, legez, legez… ez dute legez agintzen. Ene! Gauza bat da esatea irudimena agintari! eta beste bat, oso bestelakoa, pentsatzea «agintaria naizela iruditzen zait». Eskumen-xortatxo bat, iraungitze-data luzez igarota (usoak pasa, sarea heda), hona ekarri izanari agintzea esatea larregi da, are gehiago eskumenak ekarrita ere eskuduntzak hantxe sustraituta segitzen duenean; legez. Dena dela, gobernatzea oposiziotik egiten bada, badakite zer egin behar duten hurrengo boto-orduan ere, oposizioa hartu eta segi aurrera.

Iturriak

Diccionario Multilingüe del Instituto Cervantes, Elhuyar hiztegia, Gara,  Wordreference

Erositako prezioan saldu

Utzi erantzuna

Azalpena

Zalantzazkoa den zerbait jakin eta horixe bera beste bati kontatzen diogunean erabiltzen dugu.

Baliokidea:              Erosi bezala saldu

Pixabay.com

Testuinguruan

=>  Iturbe, Arantxa, Ai ama, Alberdania, 1999.  Ereduzko Prosa Gaur Egun

Eta askok –erositako prezio berean ari naiz albistea saltzen– etxera itzultzea erabaki dute, beren lanbidea utzita.

=> Anaut, Dabid, “Erositako prezioan”, Argia (2012-02-12)

Izan ere, maiz gertatzen zaigu ideia indartsu baten aldeko izatea, eta, haren defentsa egitea egokitzen zaigunean, nondik jo ez dakigula gelditzea. Erositako prezioan saltzen ditugu sarritan ideiak, eta modu akritiko eta azaleko samarrean jaso duguna era berean saltzen dugu. “Erosleak” zorrotz eta estu hartzen gaituenean, ordea, orduan komeriak.

=> Goenkale, Elkarrentzat eginak, 1020 atala,  Sek.: 4.  Goenkale Corpusa

JOSEMARI – Ertzainak Nestorren harategian izan dituk. Ertzantzaren bi auto ikusi ditiat dendaren aurrean.

IMANOL – Nestorren harategian? Ez duk egia izango!

JOSEMARI – Nestor atxilotuta eraman dutela ere entzun diat. Erositako prezioan saltzen diat, baina badakik: horrelakoetan, hobe zuhur.

IMANOL – Hobe zuhur, bai. Nestor ez duk inoren bizitza arriskuan jartzeko gauza.

JOSEMARI – Niri ere sinesgaitza egiten zaidak. Denbora gutxian fama handia hartu dik harategi horrek.

Iturriak

Argia, Ereduzko Prosa Gaur Egun, Goenkale Corpusa, Intza proiektua

Begiko zikina baino gehiago ez ikusi nahi

Utzi erantzuna

Azalpena

Zerbait edo norbait gorrotatzea.

Baliokideak:       Begiko zikina baino gehiago ez jasan

eye-743409_1920

Beste hizkuntza batzuetan

gazt. No querer ver (a alguien) ni en pintura

fr. Je ne peux pas le blairer / je ne peux pas l’encadrer

en. He´d sooner be dead than see somebody / not to be able to stand the sight of somebody

Testuinguruan

 => Orotariko Euskal Hiztegia

BEGIKO ZIKINA BAINO …-AGO. “Begiko zikiña baiño geiago eztu ikusi nahi (G-to, Lc, BN-baig), le es antipático; litm.: no quiere verle más que las suciedades del ojo” A.  Ezin ikusi begiko zikina baiño. FIr. 159. Bakotxa bizi da bere etxean bere familiarekin, auzoa begiko zikina baino gehiago ez dezakela jasan. JEtchep 46. Gara artako lagunartea, begiko zikina baino ezin ikusiago zuen Platonek. Zait Plat 117.

=> Epaltza, Aingeru Rock´n´roll, Elkar (2000). Ereduzko Prosa Gaur (EPG)

Lodikotea moldegabea, inoxoa eta aurpegi pikorrez emokatua, taldeko gainerako lagunek -Karlos Ripodas “Charly”, Fernando Soria “Ximurra”, Anjel Urtxipia “Ttipi” –ez zuten begiko zikina baino gehiago nahi beren inguruan, are gutiago asteburuetan neskatara ateratzen ginelarik: gainerako guztiok baino sutsuago lehiatuta ere, Potzolo gurekin egote hutsa kale egiteko bermea zen.

=> Herria, 2009-11-12. Egungo Testuen Coprusa (ETC)

“Hargin beltzak” deitzen zituen Framazon delakoak ez zituen ere maite; Jules Ferry ez zuen begiko zikina baino gehiago ikusi nahi; hau zendu zenean, hunentzat idatzi zuen : “bat gutiago”.

=> Salaburu, Pello, Errateko nituenak, Erein, 2014. Egungo Testuen Coprusa (ETC)

Psikopaten sintomak ongi deskirbaten dituzte liburu horiek, ez naiz ibiliko ni hemen asmatzen, eta mediku guziek aholku bat ematen dute, lenebizikoa eta oinarrizkoa: alde egin haiengandik, arras kaltegarriak baitira giza harremanetan, begiko zikina baino txarragoak. 

=> Luku, Antton, Libertitzeaz, Pamiela, 2014. Egungo Testuen Coprusa (ETC)

Ez ziroiat jasan mutiko hori, begiko zikina baino gehiago.

Iturriak

Egungo Testuen Coprusa (ETC), Ereduzko Prosa Gaur (EPG), Intza Proiektua, Nola Erran, Orotariko Euskal Hiztegia, Wordreference.

Norbaiti azpiak jan

Utzi erantzuna

Azalpena

Norbaiti buruz gaizki esaka aritzea da.

Ad.: hor zabiltzate orain ere azpiak jaten satorra bezala: ahí estáis, chismorreando, (socavando como el topo) como de costumbre (Elhuyar hiztegia).

Jendea solasean, Pixabay.com.

Beste hizkuntza batzuetan

gazt. Poner verde a alguien.

fr. Traiter quelqu’un de tous les noms.

en. Bad mouth somebody.

Testuinguruan

⇒ AGIRRE, D., Garoa, 1907-1912.Intza proiektua

—   Zertan zaudete beti emen sartuta? Norbaiti azpiak jaten?

⇒ AGIRRE, D., Kresala, 1906. Euskal Klasikoen Corpusa (EKC)

Jose Antonio? Iñoren ona ezin ikusi daben dollorren batek, satorraren antzera edonori azpiak janaz bizi dan ozkil, salatzalle, guzurtiren batek.

⇒ Orotarikoa

Barriketak entzunaz ta erritarren esamesak batuaz, azpiak jaten, sator-lanean jarduteko asmoz. Erkiag BatB 81.

Iturriak

Elhuyar, Orotarikoa, Intza Proiektua, Euskal Klasikoen Corpusa, Wordreference.

Begitan hartu / eduki / izan

Utzi erantzuna

Azalpena

Norbait edo zerbait gorrotatzen duzula adierazteko esaten da.

Sinonimoak: begietan hartu, begietan eduki, begietan izan.

Ad.: Begitan hartuta nauka eta ez dit ezer barkatzen.

Photo by MusicFox Fx on Unsplash

Beste hizkuntza batzuetan

gazt. Coger manía / Tomar ojeriza / Tomarla con / Tener a uno entre ceja y ceja.

fr. Avoir une dent contre quelqu’un / Prende quelqu’un en grippe.

en. Can’t stand / Have a bias against sb/sth / Take a dislike/disliking.

Testuinguruan

⇒ Axenario, Jules Renard / Itziar Otegi (Alberdania-Elkar, 2006, 85-86 or.). Ereduzko Prosa Gaur (EPG).

1. Or.: 85

Begitan hartu du, ia ziur.

2. Or.: 86

–Jauna –esan du Axenariok–, ikasketaburuak begitan hartu nau!

3. Or.: 86

Begitan hartu zaitu!

⇒ Hauts bihurtu zineten, Juan Kruz Igerabide (Alberdania, 2005). Ereduzko Prosa Gaur (EPG).

1. Or.: 19

Galdua ikusi nuen neure burua; morroi desatsegina zen Julio, baina ez hori bakarrik; edozein txikikeriagatik hartzen zuen ume bat begitan, eta nabarmen uzten zuen besteen aurrean.

⇒ Annie Ernaux, Emakume bat, Txalaparta, Tafalla, 2012 (itzultzailea: Itziar de Blas Fdez. de Gamarra)

Lanean hasi zen margarina-fabrika hartan hotza eta hezetasuna pasea zen, eskuak bustita eta ospelez beteta negu osoan. Harrezkero, begitan hartu zuen margarina.

⇒ Danele Sarriugarte, “Zapaltzailearen takoiak“, Argia, 2015-03-08.

(…) Modern Family (…) Honatx trama: familia modernotzat saldu nahi dituzten arren, mamian ikaragarri tradizionalak diren hiru familia protagonistek –ez diotenez errotikako kontra-proposamenik egiten senitartekotzaren oinarrizko zimenduei– txangoa antolatzen dute atrakzio-parkera. Bikote gayak ez daki zer egin alaba txikiarekin, gora eta behera baitabil jauzika, eta deskuidatzen direnero, parkeko beste muturreraino joana dela egiaztatzen dute. Hasiera batean, saiatzen dira umeari txakur-uhal batekin eusten, baina jendeak gaitzespenez begiratzen diela-eta, bazter uzten dute estrategia hori.

Orduan, haurraren aitonak, bera baino 30 urte gazteagoa den emakume batekin ezkondua, epifania betean deskubritzen du andrea hain sarritan ozpinduta egotearen arrazoi nagusietako bat dela, azken buruan, takoi izugarri deserosoekin ibiltzen dela beti. Flashbackean gogoratzen du nola itxaron behar izaten dion kaletik doazenean, nola eman behar izaten dion eskua eskailerak jaisteko. Bonbilla artean ñir-ñirka, merchandising-denda batera sartu eta printzesa-zapatatxo (takoidun) batzuk erosten ditu bilobarentzat, horiek oinetan dituela ez baitu posible izango harrapatu ezineko moduan urruntzea, aske ibiltzea. Txakur-uhala ez bezala, zapaltzailearen takoiak ez ditu inortxok ere begitan hartzen.

 Iturriak

Hiztegi Batua, Elhuyar hiztegia, Orotarikoa, Intza Proiektua, Wordreference, Ereduzko Prosa Gaur, Argia.

Umeak gozotegira baino pozago joan

Utzi erantzuna

Azalpena

Norbait oso pozik dagoela adierazteko erabiltzen da.

playschool-151938_1280

Pixabay.com

Beste hizkuntza batzuetan

gazt. Más contento que un crío con zapatos nuevos.

fr. Être aux anges / Être heureux comme un pape.

en. Feel like a million bucks / Pleased as Punch.

Testuinguruan

⇒ Domingo Agirre, Garoa, 1912

(…) eta badijoaz onelako edo alako errira gazteak eta zarkoteak, erkiñak eta kankalluak, jolas-naikoak eta jokalariak, burutsuak eta buru gabeak, alderdi bateko ta besteko gaitasaunak neurtzen dakizkitenak eta biotzak dion aidera itxu itxuan daudenak, bide zabalean aurrera, bide ziorretan barruna, mendian gora, basotik bera, zelai erditik zear, soro ertzetik aldamenka, amilla mengelak sorbaldan dituztela, makillatxoak eskuetan daramazkitela, biotzaren Ieiaz osoro beterik, barruko azkortasuna ezin gorderik, arro, artega, esale ta ameslari, zezenetara baño errezago, eztaietara baño gogotsuago, umeak gozotegira baño pozago, abere ospatsuen indarra edo gizon trebien adorea zelai edo enparantzaren erdian ikusteko asmoetan (…).

Begiz jo

Utzi erantzuna

Azalpena

Zerbait edo norbait aukeratu duzunean, edo zerbaitek edo norbaitek arreta eman dizutenean begiz jo duzula esaten da.

Pixabay.com

Pixabay.com

Beste hizkuntza batzuetan

gazt. Echar el ojo a algo o alguien.

fr. Lorgner sur quelque chose / Serrer la vis / Avoir à l’oeil quelqu’un.

en. Have your eye on something.

Testuinguruan

⇒ Romain zen bere izena, Joxean Agirre (Elkar, 2003, 122. or.). Ereduzko Prosa Gaur.

–Besterik ez bada etxean jarriko dut, zuretzat –esan zuen, emakumeek batzuetan amultsu eta maitekor agertzeko duten gaitasun ukaezina erabiliz, eta bere takoidun zapaten gainean pauso labur eta baldresak emanez sartu zen aldalekura, erosteko begiz jota zituen arropen piloan soineko beltza utzi eta beste bat probatzera.

⇒ Bizia lo, Jokin Muñoz (Alberdania, 2003, 66 or.). Ereduzko Prosa Gaur.

Iaz, baina, hiriaren hazkundeari aurre egin nahian, etxebizitza gehiago non eraiki pentsatzen hasi zen udala, eta zer eta zezen-plaza zaharra begiz jo zuen.

Iturriak

Hiztegi Batua, Orotarikoa, Elhuyar, Wordreference, Ereduzko Prosa Gaur, Intza proiektua.

Zuria izan

Utzi erantzuna

Azalpena

Zuria izatea lausengaria izatearen sinonimoa da; nahi dena lortzeko, solaskideari gustuko gauzak esatea, alegia.

Sinonimoak

ipurgarbitzaile izond. Lgart. ‘lausengaria’ (Hiztegi Batu Oinarriduna)

Photo by Taylor Harding on Unsplash

Beste hizkuntza batzuetan

gazt. Ser pelota, adular.

fr. Embobiner, cirer / Lécher les bottes.

en. Kiss up to (sb).

Testuinguruan

⇒ Elhuyar hiztegia.

4  s. zuri, lausengari

¡no seas tan pelota!: ez zaitez horren zuria izan!

Eltze askotako burruntzalia da / Burruntzaliaren kirtena!

Utzi erantzuna

Azalpena

Sudurluze, sarkin, endreda-makila denari esaten zaio, hau da, besteen asuntoetan kuxkuxean ibiltzen denari.

Gaur egun, zentzu positiboan ere erabiltzen da: gauza asko eta diferenteak egitea interesatzen zaionari ere esaten zaio, saltseroa den jendeari, alegia:

Lekunberrira joan da Ibon Gaztañazpi, eta bertan, eltze askotako burruntzalia ezagutu du.

Ikus: Manoli Olaetxea (www.eitb.eus, 2014/12/14)

Egilea: patriciawla2. 2010-10-13 (Flickr.com)

Beste hizkuntza batzuetan

gazt. metomentodo / entrometido.

fr. commère / fouineur.

en. busybody.

Testuingurua

⇒ Orotarikoa:

(En expresiones proverbiales). “Eltza askotako burduntzalia, (AN-larr, L) […], entremetido; litm. cucharón de muchos pucheros” A EY III 284. Atso bat ere melatu saltsa huntan zauku sartu / […] Tupina guzietako burruntzali deitatu [behar dugu]. AstLas 70. Saltsa tzarren burruntzali / Hori da bethi ibili (L). Lander (ap. DRA). Eltze guzietako burruntzali. Zerb GH 1936, 221.

(En exclamaciones). Burruntzaliaren kirtena!! Nork eman dizu zuri or kuskusean ibiltzeko baimena? Loidi 93. Mañuberen gelara igo zan […]; eta… orra! an orratzik ez! Burruntzaliaren krixketa!… Ib. 127.

Iturriak

Orotarikoa, Elhuyar, Wordreference.