Kategoriaren artxiboa: Esamoldeak eta esapideak

Begitan hartu / eduki / izan

Utzi erantzuna

Azalpena

Norbait edo zerbait gorrotatzen duzula adierazteko esaten da.

Sinonimoak: begietan hartu, begietan eduki, begietan izan.

Ad.: Begitan hartuta nauka eta ez dit ezer barkatzen.

Photo by MusicFox Fx on Unsplash

Beste hizkuntza batzuetan

gazt. Coger manía / Tomar ojeriza / Tomarla con / Tener a uno entre ceja y ceja.

fr. Avoir une dent contre quelqu’un / Prende quelqu’un en grippe.

en. Can’t stand / Have a bias against sb/sth / Take a dislike/disliking.

Testuinguruan

⇒ Axenario, Jules Renard / Itziar Otegi (Alberdania-Elkar, 2006, 85-86 or.). Ereduzko Prosa Gaur (EPG).

1. Or.: 85

Begitan hartu du, ia ziur.

2. Or.: 86

–Jauna –esan du Axenariok–, ikasketaburuak begitan hartu nau!

3. Or.: 86

Begitan hartu zaitu!

⇒ Hauts bihurtu zineten, Juan Kruz Igerabide (Alberdania, 2005). Ereduzko Prosa Gaur (EPG).

1. Or.: 19

Galdua ikusi nuen neure burua; morroi desatsegina zen Julio, baina ez hori bakarrik; edozein txikikeriagatik hartzen zuen ume bat begitan, eta nabarmen uzten zuen besteen aurrean.

⇒ Annie Ernaux, Emakume bat, Txalaparta, Tafalla, 2012 (itzultzailea: Itziar de Blas Fdez. de Gamarra)

Lanean hasi zen margarina-fabrika hartan hotza eta hezetasuna pasea zen, eskuak bustita eta ospelez beteta negu osoan. Harrezkero, begitan hartu zuen margarina.

⇒ Danele Sarriugarte, “Zapaltzailearen takoiak“, Argia, 2015-03-08.

(…) Modern Family (…) Honatx trama: familia modernotzat saldu nahi dituzten arren, mamian ikaragarri tradizionalak diren hiru familia protagonistek –ez diotenez errotikako kontra-proposamenik egiten senitartekotzaren oinarrizko zimenduei– txangoa antolatzen dute atrakzio-parkera. Bikote gayak ez daki zer egin alaba txikiarekin, gora eta behera baitabil jauzika, eta deskuidatzen direnero, parkeko beste muturreraino joana dela egiaztatzen dute. Hasiera batean, saiatzen dira umeari txakur-uhal batekin eusten, baina jendeak gaitzespenez begiratzen diela-eta, bazter uzten dute estrategia hori.

Orduan, haurraren aitonak, bera baino 30 urte gazteagoa den emakume batekin ezkondua, epifania betean deskubritzen du andrea hain sarritan ozpinduta egotearen arrazoi nagusietako bat dela, azken buruan, takoi izugarri deserosoekin ibiltzen dela beti. Flashbackean gogoratzen du nola itxaron behar izaten dion kaletik doazenean, nola eman behar izaten dion eskua eskailerak jaisteko. Bonbilla artean ñir-ñirka, merchandising-denda batera sartu eta printzesa-zapatatxo (takoidun) batzuk erosten ditu bilobarentzat, horiek oinetan dituela ez baitu posible izango harrapatu ezineko moduan urruntzea, aske ibiltzea. Txakur-uhala ez bezala, zapaltzailearen takoiak ez ditu inortxok ere begitan hartzen.

 Iturriak

Hiztegi Batua, Elhuyar hiztegia, Orotarikoa, Intza Proiektua, Wordreference, Ereduzko Prosa Gaur, Argia.

Umeak gozotegira baino pozago joan

Utzi erantzuna

Azalpena

Norbait oso pozik dagoela adierazteko erabiltzen da.

playschool-151938_1280

Pixabay.com

Beste hizkuntza batzuetan

gazt. Más contento que un crío con zapatos nuevos.

fr. Être aux anges / Être heureux comme un pape.

en. Feel like a million bucks / Pleased as Punch.

Testuinguruan

⇒ Domingo Agirre, Garoa, 1912

(…) eta badijoaz onelako edo alako errira gazteak eta zarkoteak, erkiñak eta kankalluak, jolas-naikoak eta jokalariak, burutsuak eta buru gabeak, alderdi bateko ta besteko gaitasaunak neurtzen dakizkitenak eta biotzak dion aidera itxu itxuan daudenak, bide zabalean aurrera, bide ziorretan barruna, mendian gora, basotik bera, zelai erditik zear, soro ertzetik aldamenka, amilla mengelak sorbaldan dituztela, makillatxoak eskuetan daramazkitela, biotzaren Ieiaz osoro beterik, barruko azkortasuna ezin gorderik, arro, artega, esale ta ameslari, zezenetara baño errezago, eztaietara baño gogotsuago, umeak gozotegira baño pozago, abere ospatsuen indarra edo gizon trebien adorea zelai edo enparantzaren erdian ikusteko asmoetan (…).

Begiz jo

Utzi erantzuna

Azalpena

Zerbait edo norbait aukeratu duzunean, edo zerbaitek edo norbaitek arreta eman dizutenean begiz jo duzula esaten da.

Pixabay.com

Pixabay.com

Beste hizkuntza batzuetan

gazt. Echar el ojo a algo o alguien.

fr. Lorgner sur quelque chose / Serrer la vis / Avoir à l’oeil quelqu’un.

en. Have your eye on something.

Testuinguruan

⇒ Romain zen bere izena, Joxean Agirre (Elkar, 2003, 122. or.). Ereduzko Prosa Gaur.

–Besterik ez bada etxean jarriko dut, zuretzat –esan zuen, emakumeek batzuetan amultsu eta maitekor agertzeko duten gaitasun ukaezina erabiliz, eta bere takoidun zapaten gainean pauso labur eta baldresak emanez sartu zen aldalekura, erosteko begiz jota zituen arropen piloan soineko beltza utzi eta beste bat probatzera.

⇒ Bizia lo, Jokin Muñoz (Alberdania, 2003, 66 or.). Ereduzko Prosa Gaur.

Iaz, baina, hiriaren hazkundeari aurre egin nahian, etxebizitza gehiago non eraiki pentsatzen hasi zen udala, eta zer eta zezen-plaza zaharra begiz jo zuen.

Iturriak

Hiztegi Batua, Orotarikoa, Elhuyar, Wordreference, Ereduzko Prosa Gaur, Intza proiektua.

Zuria izan

Utzi erantzuna

Azalpena

Zuria izatea lausengaria izatearen sinonimoa da; nahi dena lortzeko, solaskideari gustuko gauzak esatea, alegia.

Sinonimoak

ipurgarbitzaile izond. Lgart. ‘lausengaria’ (Hiztegi Batu Oinarriduna)

Photo by Taylor Harding on Unsplash

Beste hizkuntza batzuetan

gazt. Ser pelota, adular.

fr. Embobiner, cirer / Lécher les bottes.

en. Kiss up to (sb).

Testuinguruan

⇒ Elhuyar hiztegia.

4  s. zuri, lausengari

¡no seas tan pelota!: ez zaitez horren zuria izan!

Eltze askotako burruntzalia da / Burruntzaliaren kirtena!

Utzi erantzuna

Azalpena

Sudurluze, sarkin, endreda-makila denari esaten zaio, hau da, besteen asuntoetan kuxkuxean ibiltzen denari.

Gaur egun, zentzu positiboan ere erabiltzen da: gauza asko eta diferenteak egitea interesatzen zaionari ere esaten zaio, saltseroa den jendeari, alegia:

Lekunberrira joan da Ibon Gaztañazpi, eta bertan, eltze askotako burruntzalia ezagutu du.

Ikus: Manoli Olaetxea (www.eitb.eus, 2014/12/14)

Egilea: patriciawla2. 2010-10-13 (Flickr.com)

Beste hizkuntza batzuetan

gazt. metomentodo / entrometido.

fr. commère / fouineur.

en. busybody.

Testuingurua

⇒ Orotarikoa:

(En expresiones proverbiales). “Eltza askotako burduntzalia, (AN-larr, L) […], entremetido; litm. cucharón de muchos pucheros” A EY III 284. Atso bat ere melatu saltsa huntan zauku sartu / […] Tupina guzietako burruntzali deitatu [behar dugu]. AstLas 70. Saltsa tzarren burruntzali / Hori da bethi ibili (L). Lander (ap. DRA). Eltze guzietako burruntzali. Zerb GH 1936, 221.

(En exclamaciones). Burruntzaliaren kirtena!! Nork eman dizu zuri or kuskusean ibiltzeko baimena? Loidi 93. Mañuberen gelara igo zan […]; eta… orra! an orratzik ez! Burruntzaliaren krixketa!… Ib. 127.

Iturriak

Orotarikoa, Elhuyar, Wordreference.

Irudi mintzatuen hiztegi poetikoa

Utzi erantzuna

Euskal esamoldeak irudi eta soinu bidez ezagutarazteko egitasmoa

Euskarazko hainbat esamolderen ikus-entzunezko bilduma egitea dute xede egileek.

Honelaxe diote beren blogean:

“Irudi mintzatuen hiztegi poetikoa” hiru gazte euskaldunen ikus-entzunezko proiektua da. Helburua nolabait poetikoak diren euskarazko hainbat esamolderen hiztegi edo bilduma bat sortzea da.

Honen bidez, galtzen ari diren hizkerak jaso nahi ditugu eta, aldi berean, Euskal Herriaren erretratu liriko bat egin.

Loturak:

Trailerra

Esapideak

Esamoldeak

 

Gaztezulo aldizkarian proiektuari buruzko erreportajea irakur dezakegu:

‘Irudi mintzatuen hiztegi poetikoa’

TESTUA: Aitor Abaroa @abaroa37 162 zbka. – 2015/5

Norbaiten edo zerbaiten mira izan / mira iritzita egon

Utzi erantzuna

Azalpena

Hiztegi Batuan:

mira egin 1 ‘harritu’ 2 ‘norbaiten edo zerbaiten falta nabaritu’.

mira izan. 1 da ad. Ipar. ‘harritzekoa izan’: zer da mira, ardiak otsoari ihes ari badira? 2 du ad. ‘mira egin’: ez zuen kolegioko urteen mira handirik.

Sophie Gengembre Anderson [Public domain], via Wikimedia Commons

Sophie Gengembre Anderson [Public domain], via Wikimedia Commons

Beste hizkuntza batzuetan

gazt. Echar de menos / Echar en falta.
fr. Manquer.
en. To miss.

 Testuingurua

Norbaiten edo zerbaiten falta nabaritu:

⇒ Oscar Arana Ibabe, 31 eskutik.com, 2012-12-24.

“Haur bat daukat eskolan, Boliviakoa, eta hona ekarri zuen amak handik, engainaturik. Jakingo bazenu zer negarraldi egiten dituen hango bere bizimoduarekin eta lagunekin eta senitartekoekin gogoratuta. Ba omen zeukan Andeetako txirula bat han, eta nik ekarri nion beste txirula bat opari, baina ez zela berarena bezalakoa erantzun zidan. Bere txirularen «mirie eretxite» dago…

Zelan? Nirie eresten deutsela?

Ez, mirie, mirie eretxite dagoela…”.

Iturriak

Hiztegi Batua, Orotarikoa, Elhuyar, Wordreference, 31 eskutik.com.

Sekulakoa korapilatu

Utzi erantzuna

Azalpena

Festa, parranda handia egin, alimaleko festa egin.

dance-439918_1280-Pixabay

Dantza, Pixabay.com.

Beste hizkuntza batzuetan

gazt. Montar una buena juerga.

fr. Faire la bringue.

en. To party.

Testuingurua

⇒ Amagoia Mujika, Zazpika, 721 zk., 2012-11-18.

“Ez genuen asko behar festa egiteko.

Lau sosa eta bi lagun nahikoak genituen sekulakoa korapilatzeko“.

Iturriak

Elhuyar, Wordreference, Zazpika.

Kiribilaren kiribila!

Utzi erantzuna

Azalpena

Zerbait ongi-ongi ateratzen denean esan daiteke.

José Luis Cernadas Iglesias, "Escaleira triple de caracol (Compostela), 2010-06-20, www.flickr.com

José Luis Cernadas Iglesias, “Escaleira triple de caracol (Compostela),  www.flickr.com, 2010-06-20

Beste hizkuntza batzuetan

gazt. Ponerle la guinda al pastel / Ser el no va más.

fr. Le nec plus ultra.

en. The icing on the cake.

Testuingurua

⇒ Hasier Etxeberria, http://zuzeu.com/blogak/alua-mundua/, 2014-06-14.

Aitxaren hiztegia

 Harrigarria gertatzen da norberaren aitaren bizitza biltzen duen liburu baten argitaratzea ikustea, baina guri gertatu egin zaigu. Xabier Lasak gure aitari buruzko liburu bat idatzi du eta sekulako jende piloa bildu zen aurkezpenera. Izango da gure aitak urte andana duelako sorbalda gainean eta ez delako izan une batean ere geldik egotekoa.

Izanak izan, aurkezpen ekitaldian bi hitz egiteko eskatu zidaten eta harrigarria bada aitari buruzko liburu bat argitaratuta ikustea, zer esanik ez liburu berorren aurkezpenean aitaren ondoan eserita berari buruzko hitz batzuk esaten jartzea. Kiribilaren kiribila!

Izanak izan, hara hemen abagunerako idatzi dudana, irakurtzeko baino, jendaurrean esateko pentsatuta dagoena. “Aitxaren hiztegia” du izenburu eta hona dakart, batez ere, paper zaharren artean gal ez dezadan.

⇒  Jakin aldizkaria, 187 zk., 2011- azaroa-abendua.

Kiribilaren antzea

Eta testu nagusia bera dagoeneko aski korapilatsua da, itzulinguruz aski betea, berriz ere kiribilaren kiribila entseatzeko amaigabeko espiral batean.

Iturriak

Zuzeu.com, Jakin, Wordreference.