Kategoriaren artxiboa: Esaerak eta atsotitzak

Orhiko xoria, Orhin laket

Utzi erantzuna

Azalpena

Sorlekuarekiko atxikimendua adierazteko.

Aldaerak

Orhiko txoria, Orhira tira

Gorbeiako beleak, Gorbeiako jokerea

Oizko txoria, beti Oizera

Anbotoko beleak, Anbotora nahi

Edozein txoriri eder zaio bere habia


Photo by A Perry on Unsplash

Beste hizkuntza batzuetan

gazt. Cada uno donde es nacido, y bien se está el pájaro en su nido

fr. À chaque oiseau, son nid paraît beau

kat. Cada ocell troba son niu bell

gal. Ben está no seu niño o paxaro, como está cada un onde foi nado

Testuinguruan

Orhiko xoria Orhin
Bakean da bizitzen,
Bere larre-sasietan
Ez da hura unhatzen;
Han zen sorthu han handitu,
Han ari zen maithatzen,
Han bere umen artean
Gozoki du kantatzen.”

  • Roque Eguzkitza, Iñigo: Hizkuntza garbiak eta nahasiak?, in Idazkola (2011-VIII-21):

Gaur, udaldiko beste irakurgai bat ekarriko dizuet hona: Patrick Leigh Fermor-en Mani: Travels in the Southern Peloponnese. Pasarte asko hauta nitzakeen; esaterako, bidaiako eta mitologiako pasarteak gainazpikatzen dituztenak, edo bidaztien denboraren zentzuaz idatzitakoak, edo Greziaren historiaz egindako oharrak. Nolanahi ere, Orhiko xoriak Orhira nahi izaten duenez (edo Orhin laket izaten denez), grezierari buruzko gogoetatxo bat euskaratu dut zuentzat.

  • Gerindabai: Agur, Juango, in Gerindabai (2014-X-1):

Oroitzen naiz nola maite zenuen Otsagabia, zure amaren herria, zure euskalduntasunaren iturria. Azken batean, “Orhiko xoriak, Orhin laket”.

Iturriak

Garabide.eus, Eusko Ikaskuntza, Idazkola, Gerindabai.

Askoren mina, zoroen atsegina

Utzi erantzuna

Azalpena

Jende askori gertatzeagatik hobea edo arinagoa ez dela adierazteko.

Aldaerak

Askoren gaitza, leloaren poza

Photo by Annie Spratt on Unsplash

Beste hizkuntza batzuetan

gazt. Mal de muchos consuelo de tontos

fr. Malheur de plusieurs, consolation d’idiots

en. Two in distress make sorrow less

kat. Mal de molts, conhort de boigs/tontos/bèsties

gal. Mal de moitos, consolo de parvos

Testuinguruan

  • Amatiño: Datuek ez dute benetako larrialdia islatzen, in Eibar.org (2021-I-30):

Mapak eskaintzen duen argazkian EAE ez da zatarren ateratzen direnetakoa, baina… askoren mina, zoroen atsegina omen.

Euskal Autonomia Erkidegoa %10etik beherako sailean (eta kolorean) agertzen da, langabeziaren datu ofiziala, zehatz-mehatz,  %9,99 delako.  Horra zergatik agertzen den %10etik beherakoen artean, nahiz sistemak bigarren dezimala borobildu.

  • Madariaga, Juanra: Berriz, in Deia (2020-VII-30):

Aste honetan bertan, Nekane Murga Jaurlaritzako Osasun sailburuak aisialdian izango diren muga berriak azaldu zituen, eta horren barruan tabernetara joateko grina horri ere ateak itxiko zaizkio. Ostalaritzak neurri berri horiek pairatu beharko ditu beste behin, aglomerazioak eta kontaktu fisiko hori galarazteko xedez. Ordutegi berriak ipiniko dira eta ordu txikietan bertan edaten ibiltzea saihestuko da. Bestelako ekitaldi publiko eta pribatuetan ere publikoaren presen-tzia kopuru mugatuan kontrolatuko da.

Atzerapausoa da, agian konfinamendu berrira pixkanaka eramango gaituena. Dena kontrolpean dagoela esaten duten arren, pandemia berriz hasi da in crescendo, eta egonkortasuna apurtu da.

Egia da epidemia baten joaeraren barruko aktibitate tipikoa omen dela, eta horrexegatik, inguruko herrialdeetan antzeko kasu datuak badituzte, baina badakizue, askoren mina, zoroen atsegina.

  • Tubia, Iker: Tabernen kultura, in Zuzeu.eus (2020-X-22): Enrique Mayak dio Iruñean neurriak zorroztekotan, Iruñerri guzira zabaldu beharko liratekeela mugak. Askoren mina, zoroen atsegina. Alkate jaunak badu zertaz kezkatu gainerako herrietan muturrik sartu gabe.

Iturriak

Elhuyar hiztegiak, Eibar.org, Deia, Zuzeu.eus

Adar iharrik gabeko arbolarik ez

Utzi erantzuna

Azalpena

Zerbaitek edo norbaitek akatsen bat izan dezakeela adierazteko erabiltzen da.

Testuinguruan

=> Olano, Joxerra in Ttiki-ttaka 25, (2015) 24-27  [http://errioxa.ikaeuskaltegiak.eus/fitxategiak/ckfinder/files/25_alea.pdf; kontsulta-data: 2018-05-09]. 

Arabako Errioxara etorri zinenean zer lortzea espero zenuen? Zer lortu da? Eta zerk huts egin du?

Eskualdean euskarak aurrera egitea, jendea euskalduntzea, euskal kultura zabaltzea, euskararen aldeko jarrera sendotzea, euskararen kontrakoa ahultzea, euskararen erabilera handitzea, inoren morroi ez den herri mugimendua osatzea, bertako instituzioak euskararen aldeko lanean inplikatzea… Aipatu ditudan guztiak lortu dituzue edo lortzen ari zarete, eta, egia esan, neure eskasean, jende askoren ahalegin horretan parte hartu izanak harrotasun puntu bat ematen dit.

Adar iharrik gabeko zuhaitzik ez dela dio esaera zaharrak, eta Arabako Errioxako euskalduntze prozesuak ere adar iharren bat izango du, jakina, gauzak hobeto egiterik izango genuen, noski. Dena dela, oro har, eredugarria iruditzen zait Arabako Errioxan egin den bidea, eta ez dut uste Euskal Herrian euskalduntze prozesu bizkorragorik izan denik beste inon, euskararen ezagutza zabaltzeari dagokionez. Horretan parte hartu duten guztiek, eta batez ere heldutan euskara ikasi duten guztiek, harro egoteko moduan daudela iruditzen zait.

=> Mendizabal, Jesus Mari: “Euskalduna, hitzekoa”, in Bai horixe, bizargorri bloga (2016-08-03).  [http://blogs.diariovasco.com/bai-horixe-bizargorri/2016/08/03/euskalduna-hitzekoa/; kontsulta-data: 2018-05-09]. 

Mendian ez omen da arbolarik adar iharrik ez duenik. Gisa berean, ez euskaldunik ere tatxa gaberik. Gaitz gaizto asko omen dugu euskaldunok, etxe barrutik zein auzo hurbiletik sarri aditzera ematen digutenez: gatazkatsuak, handinahikoak, harroputzak omen gara…; eta, batez ere, errebes bihurri kontra-esanekoak; aurkia eta infrentzua aldiro erakusten omen dugunak; hau da, sekula eta beti baina eta baina omen gabiltzanak. Ohitura zaharren zaleak gaude, baina…; Euskal Herrian euskaraz, baina…; lege moral garbien aldekoak gara, baina… Nonbait, herri arrunt zaharra garenez, ostrei gertatzen zaiena gertatzen zaigu guri ere, euskaldunoi: gaitz-tatxak oro, zer!?, eta perlak bilakatu zaizkigula, alajaina. Baina hori beste kontu bat da… Perla, gaur dakarkizudana.

Iturriak

Bai horixe, bizargorri bloga, Garate

Mihirik gabeko joarea herdoilak jan

Utzi erantzuna

Azalpena

Zerbait lortu nahi bada, eskatu egin behar dela esateko erabiltzen da.
pixabay.com

Beste hizkuntza batzuetan

gazt. el que no llora, no mama

en. The squeaky wheel gets the grease

fr. Qui ne demande rien, n’a rien

cat. Qui no plora(,) no mama

gal. O que non chora non mama

Testuinguruan

=> Oier Araolaza, Titulorik gabeko dantza maisua, 2006/02/20 Dantzing bloga

Arte Eszenikoen alorreko zenbait agentek Eusko Jaurlaritzari Arte Eszenikoen Goi Mailako Eskola Ofiziala sortzeko eskaera egin diola eta ondokoa aipatu nuen ostiralean dantzan posta zerrendan:

Argi dagoena da hemen mugitzen ez denak ez duela ezer lortzen. Eta non gaude dantzariak? Geldi, gure etxera ate joka noiz etorriko diren zain. Baina isilik dagoenaren berririk ez du inork jakiten. Eta Malerrekan esan ohi duten bezala: mihi gabeko joarea, herdoilak jan.

Aritz-ek, azkar erantzun zion nire arrangurari eta saihestu ezin izan dudan amua jarri zidan:

Zer eskatu? nola eskatu? Zeinek eskatu? Erabateko ezjakintasunetik ari naiz.

Iturriak

Elhuyar, Garate, Cervantes

Besteen akatsak ikusteko betaurreko beharrik ez

Utzi erantzuna

Azalpena

Norberaren akatsak ikusi ez eta besteen akatsei erreparatzen dienarengatik esan ohi da.

pixabay.com

Beste hizkuntza batzuetan

gazt. Vemos la paja en el ojo ajeno, y no la viga en el propio.

en. See the mote in your brother’s eye and not the rafter in your own.

fr. Nous voyons la paille dans l’œil du voisin, mais nous ne voyons pas la poutre dans le nôtre.

cat. Veure una palla en els ulls dels altres i no veure la/una biga en els seus.

gal. Vemos a palla no ollo doutro e non vemos a viga no noso.

Testuinguruan

=>    Eizmendi, Maider, Besteen trapuei begira, Gara (2010-03-30)

Besteen trapuei begira

Maila batean edo bestean, guztiok dugun akatsa da. Zaila da nork bere gabeziak eta egiten dituen hutsegiteak ikustea; parean daudenenak, ordea, nahi gabean, argi azaltzen zaizkigu begietara. Joera errotua da eta euskal atsotitzen zerrendan makina bat adibide topa ditza-kegu. Niri guztien artean bat gustatu zait: «Besteen akatsak ikusteko antiojo beharrik ez». Zuzena eta argia, azalpen beharrik gabekoa eta batek baino gehiagok beretzat hartu beharko lukeena.

Iturria

Gara, Gotzon Garate

Eder zein itsusi, zein begik ikusi

Utzi erantzuna

Azalpena

Pertsona bakoitzak bere gustuak dituela adierazteko erabiltzen da. Horretaz gain, gai zehatz baten inguruan bakoitzak bere iritzia duela, eta, beraz, ondorioetan ez gatozela bat adierazteko ere erabiltzen da.

Ilusion optica

Beste hizkuntza batzuetan

gazt. Sobre gustos no hay nada escrito.                                                                                                               El amor es ciego

fr. Des goûts et des couleurs  on ne discute pas.                                                                                            L’amour est aveugle

en. There is no accounting for tastes.                                                                                                               Beauty is in the eye of the beholder.

Testuinguruan

=> Garate, Gotzon, “Manezaundi, nafar abertzalea”, Argia (2000-02-20).

Lehen-lehenik euskara maitatzea, eta gero Euskal Herria bere buruaren jabe izan dadin ahaleginak egitea. Bi zutabeotan oinarritzen da euskal abertzaletasuna. Beste ezaugarriak, bigarren edo hirugarren mailako ezaugarriak dira. Batzuk egiazko abertzale izateko kapitalista edo neoliberala edo sozialista edo komunista edo maoista izan behar dela diote. Inoren usteei begirune ekarriz, horiek guztiok ez diote abertzaletasunari kolorea baizik eransten. Etxea zuriz edo gorriz edo berdez pintatu behar dela. Nork bere gustua. «Eder edo itsusi, zein begik ikusi» dio esaera zaharrak. Manezaundik izan zituen bi alderdi horiek.

=> Montes, Aitor, “Organigrama aldatu behar da Osakidetzan”, Berria (2014-12-31), iritzia.

Nik behintzat horrela ikusten dut. Batzuk alde eta beste batzuk aurka egongo dira: eder edo itsusi zein begik ikusi, hala izaten baita beti.

=> Jerico, Maider eta Sancho,Nerea, “Ilearen botere erotikoa”, Gaztezulo (2015-01).

Aniztasuna nabarmena da ile kontuetan, eta horrek aukera ugari eskaintzen dizkigu sedukzioa eta topaketa erotikoak aberastu eta disfrutatzeko. Eder edo itsusi, zein begik ikusi!

=> Olaizola, Alaitz, “Herriak antzerkia hartu duenekoa”, Uztarria (2015-11-23), iritzia.

Ez naiz hemen hasiko ikusitakoen artean zeinekin geratzen naizen aipatzen. Izan ere, “eder edo itsusi, zein begik ikusi“. Barre egiteko aukera egon da, barrura begiratzekoa, herritarrak lanean ikustekoa, bailarakoak zein urrutiagokoak. Zorionak denoi.

Iturria

Argia, Berria, Gaztezulo, Gotzon Garate, Orotariko Euskal Hiztegia, Uztarria

Zuri guztiak ez dira irinak

Utzi erantzuna

Azalpena

Lehen begiratuan gauza bat dela eman arren, gerora hasierako horren inguruan oker geundela eta hasierako hura horrela ez zela ikustean erabiltzen da. Beste modu batera esanda, gauzak ez dira diruditen bezalakoak eta denbora izaten da hau agerian uzten duena.

Zenbait esaera baliokide:   

Zuri guztiak ez dira elurrak.

Azal zuria eta barrena beltza.

Beltz guztiak ez dira ikatzak.

Oharra: azken esamolde hau, zenbaitetan bakarrik agertzen da (ikus Gotzon Garate, Atsotitzak), besteetan, ordea,  hemen landutako esamoldearekin batera (ikus testuingurua atala behean).

pixabay

Beste hizkuntza batzuetan

gazt.     Las apariencias engañan.

fr.         Les apparences sont trompeuses

en.        Truth has a good face, but bad clothes.

      Vice is often clothed in virtue’s shine.

Testuingurua

=> AGIRRE, Txomin, Garoa, 1912. Euskal Klasikoen Corpusa (EKC)

Nik badakit beltz guztiak eztirala ikatzak eta zuri guztiak iriñak ere ez nik badakit. Gastelerrian ere gizadi onak badirala, gure artean gaiztoren batzuk diraden bezela; baño ezin asmatu neike zeintuzekin batuko dan gure Juan Andres.

=> OXOBI, Jules Moulier, Lan orhoitgarri zonbait, 1966. Euskal Klasikoen Corpusa (EKC)

BI ETSAIEN ZUHUR-HITZAK

Huna zer derasaten bortizki mokoka!- Ohointza lodienak hiretzat arinak: Zuri guziak segur ez dituk irinak! – Zerk samur-arazten hu? Zikinaren hatzak? Etzauzkak beltz guziak berekin ikatzak! – Xitoek amarekin ikasten kabazkan: Zerrier zer der diotek jan-arazten askan? – Gaizoa! Banikek, to, hiri zer ihardets.

=> URBISTONDO, Andoni, “Azkarrena eta bizkorrena”, Berria (2006-05-10), kirolak.  Ereduzko Prosa Gaur (EPG)

Bitik bi irabazi ditu, baina irin guztiak ez dira zuri: McEwenek urtetan ikasi dituen sekretu guztiak erabili zituen atzo garaipena lortzeko.

=> LOPETEGI, Xabier, “Borroka ez da amaitu”, Berria (2006-04-22), kirolak. Ereduzko Prosa Gaur (EPG)

Baina komenigarria izango litzateke Malagaren zein Racingen aurka izandako komeriak kontuan hartzea irin guztiak ez direla zuri gogoratzeko.

 => Orotariko Euskal Hiztegia

Ag Kr 132s. Nik badakit beltz guztiak eztirala ikatzak eta zuri guztiak iriñak ere ez. Ag G 47 (cf. SP, s.v. irin: Xuri den guzia ezta irin; v. tbn. expr. similar en MichelLPB 345 (L, 1853) y Ox 188).

Iturria

Ereduzko Prosa Gaur (EPG), Euskal Klasikoen Corpusa (EKC), Gotzon Garate, Orotariko Euskal Hiztegia.

Bi ezkero, hiru seguru

Utzi erantzuna

Azalpena

Zerbaitetan ahaleginduz gero, azkenerako ongi ateratzea lortzen da.

Pilota partida Hondarribiko harresietan (Wikipedia.org)

Beste hizkuntza batzuetan

gazt. A la tercera va la vencida / Tres perfecto número es.

fr. La troisième fois sera la bonne.

en. Third time lucky.

Testuinguruan

⇒ Berria, 2004-10-17, «Esainen jipoia eta Agirreren errebantxa», I.M [Kirola], Egungo Testuen Corpusa.

‘Bi ezkero, hiru seguru‘ dio atsotitzak, halere ostiral gauez ahoz ahoko tradizioaren jakituriak bizkarra eman zion Enrike Galarzari.

⇒  Berria, 2006-05-13, «Chungkingeko», ZIGOR ALDAMA [Gaiak], Egungo Testuen Corpusa.

Egia izango da bi ezkero hiru ere seguru dela.

⇒ Iban Zaldua, Oharrak & Hondarrak, “Zutabegilearena”, 2013/09/12.

Zutabegilearena

     Egunkarian astero zutabe bat idazteko kontratatu nindutenean, sekulako poza hartu nuen. Nire ahotsa iritsiko zen, azkenik, publikoarengana. Baina ez zitzaidan dotorea iruditu bat-batean ekitea, zakarki: irakurlea pixkanaka limurtu behar nuen, nire pentsamenduaren altzora erakarriz. Hasierei buruz idatzi nuen, beraz, lehenengo agur-zutabea; tira, hasierei buruz baino, hasiera jakin horri buruz, egunkariaren zutabegile bezala izango nuen, izaten ari nintzen abialdiaz alegia. Bigarren zutabea bigarren aldiaren inguruan idatzi nuen: bigarren aldiek eskaintzen dizkiguten aukera berrituez, gauzei eta egoerei buelta emateko gaitasunaz, eta aurrera jarraitzeko kemenaz; bigarren zutabe horrek bezala hain zuzen ere. Hirugarren artikulua “Bi ezkero, hiru seguru” esamoldearen inguruan antolatu nuen, gaztelaniazko “a la tercera va la vencida” haren nolabaiteko euskal ordaina: azken batean, “sagua harrapatzeko hiru salto egin behar ditu katuak”, eta hirutasunak badu, gainera, zentzu sinboliko sakon bat –zenbat kultura eta erlijiotan ez da hirua zenbaki zentrala?–, ondo egokitzen zitzaiona nire hirugarren ahaleginari. (…)

⇒ Olaia Juaristi, Berria, 2014-02-20.

Jon Ander Albisu. Asegarceko pilotaria (elkarrizketa)

(…) Txapelketan debutatu zenuenetik urtez urte gorantz zoaz.

 Duela bi urte, finalerdietan sartuta, eta iaz, finalera iritsita, ea aurten bi ezkero hiru seguru izaten den [barrez]. Oraingoz, gauzak ez ditugu erraz, baina dena da posible, aurkari zuzenak puntu bat gehiagorekin baititugu. Finalerdietan sartzeko aukerak ditugu, eta, zergatik ez, baita finalean sartzeko ere. (…)

Iturriak

Gotzon Garate, Pons, Reverso.net, Gaur egungo Testuen Corpusa.

Umeak hazi, nekeak bizi

Utzi erantzuna

Azalpena

Umeak hazteak arazoak eta kezkak ekarri ohi ditu gerora.

Photo by Jordan Whitt on Unsplash

Beste hizkuntza batzuetan

Ez du baliokide zuzenik. Beste esaera batzuek antzeko esanahia dute euskaraz eta beste hizkuntza batzuetan, eta esker txarra adierazteko erabiltzen dira:

eus. Emak atherbe gaxtaginari, bera dukek salhatari. 5230 (Gotzon Garate).
Egiok laguntza debruari, emanen dauk ifernua lagunt sari. 8646 (Gotzon Garate).

gazt. Cría cuervos y te sacarán los ojos. 1206 (Gotzon Garate).

fr. Réchauffer un serpent dans son sein.

en. How sharper than a serpent’s tooth / He/she bites the hand that feeds him/her.

Testuinguruan

⇒ Iñaki Zabaleta Urkiola, 110. Street-eko geltokia, Susa, 1986.

“Mieltxori esan beharko diogu bere anaiari karta egin diezaion. Orain dela hilabete pare bat hartu genuen mutikoarena eta oraindik ez diogu arraposturik eman. Izan ere, hau komeria izkiriatzen ez jakitea. Aldiro erregutan ibili behar!”, “Mieltxok pozik eginen dio berriz ere karta, emakumea. Donostiatik heldu den hurrengo aldian neronek esanen diot”, “zerri hiltzerako etorriko omen da”, eta aitak maiz aipatua errepikatuko du: “Hau familia gurea: lau seme-alaba eta laurak kanpoan. Inor ere ez baserri lanetan laguntzeko. Maria, moja; Mieltxo Donostian; Tomax Frantzian basoan; eta gure mutiko ttikia ezbeharrez Ameriketan. Umeak hazi eta nekeak bizi, egia handia”, “ez zaitez kexa, Patxi, denak zintzoak eta langileak dira eta, gainera, osasun ona dute. Horiek dira printzipalenak”.

⇒ Gotzon Garate, Esku leuna, CAP, 1977.

 HAURRAK HAZI, NEKEAK BIZI

«Ez al zizuen berak zer edo zer esan?».

«Ez. Azken denboretan ia sekula ez zigun gure alabak bere bizitzaz ezer kontatzen. Eurrez sufritzen genuen emazteak eta biok. Aldaketa handia izan zuen bi urte honetan. Lehen hain txairo, alai eta argi zena, bat-batean ezkibel, ilun eta fidagaitza egin zen. Beno, ba bart gurekin afaldu zuen, baina ez zuen ia ezer hartu. Denbora guztian isilik egon zen».