Ion Olano Carlos / 2012-11-11 / 1.144 hitz

Bilbon eta Donostian izan da aste honetan Javier Cercas idazlea, besteak beste, ‘Soldados de Salamina’ eta ‘Anatomía de un instante’ eleberri arrakastatsuen egilea, zazpigarren nobela aurkezten: ‘Las leyes de la frontera’.

Laugarren liburuarekin —Soldados de Salamina—, 2001ean, mundu osoan arrakasta bildu zuen Javier Cercas (Ibahernando, Espainia) idazleak. Gaztelaniazko narratzaile onenen artean jarri dute hainbat adituk. Las leyes de la frontera (Mondadori) promozionatzen ari da orain, bere ibilbideko zazpigarren eleberria.

Egia balitz idazle batek beti idazten duela liburu bera, nolakoa litzateke zurea?

Liburu saltzailea den lagun batek zera esan zidan behin: «Elkarren artean oso desberdinak diren liburuak idazten dituzu zuk; baina azkenean, beti idazten duzu The Man Who Shot Liberty Valance. Oso atsegin zait hori pentsatzea, westernak idazten ditudala. Gainera, azken nobela honek western izenburua du: Las leyes de la frontera. Bestalde, Alberto Manguel argentinarrak nire lanari buruz esan zuen «epika berreskuratu» egiten dudala. Hori ere atsegin zait oso. Izan ere, Borgesek zioen epika Hollywooden konfinatuta dagoela. Eta egia da. Western zinema izan da epika klasikoari eusteko haien modua: gizakia bere patuaren aurrean.

Horrez gain, Carlos Marzal poetak dio «thriller existentzialak» idazten ditudala. Eta hala da, beharbada. Ene liburuetan, hasieran, galdera bat dago beti: anekdotazkoa edota garrantzizkoa izan daiteke. Esate baterako, Soldados de Salamina liburuan: zergatik ez zuen hil soldadu hark Sanchez Mazas? Nor zen soldadu hura? Anatomía de un instante lanean, berriz: zergatik ez zuen bere burua lurrera bota Adolfo Suarezek, kolpezaleak sartu zirenean? Ene azken nobelan, polizia galdera da kasik: nork salatu zuen Zarcoren taldea?

Hortaz, liburuak egia bilatzen du; galdera horren erantzuna. Eta bilaketaren burura iristean, erantzuna da ez dagoela erantzunik. Alegia, erantzunaren bilaketa dela erantzuna; alegia, galdera bera dela erantzuna; alegia, liburua bera. Funtsean, erantzun ironiko, anbiguo eta kontraesanezkoa da. Horrelakoak baitira nobela batek eman ditzakeen erantzun bakarrak. Soilik irakurleak konpon dezake anbiguotasun hori, hala nahi badu. Ene iritziz, pentsatzen duten pertsonen betebeharrik behinena da galderak erantzunetatik babestea. Hau da, geure burua babestu behar dugu, hain zuzen, galderak berehala erantzutera garamatzan sen horretatik.

Galderak erantzuntzat eman ez ditzagun.

Hain zuzen ere. Nobela, erantzunik ematen ez duenez, generorik onena da pentsatzeko. Horrexegatik, nobela berri bakoitzak abentura bat behar du izan, esperimentu berri bat, galdera berri bat modu berri batean egiteko. Eta idazle batentzat errazena da beti formulazio bera egitea. Baina hori tranpa da.

Liburu honen hasieran irakur dezakegu, protagonistaren ahotan, honako esaldi hau: «[1978ko Espainian] lege frankistek agintzen zuten, eta frankismoaren usain bera zuen: kakarena». Javier Cercasentzat, zein usain du egungo Espainiak?

Tira, badira orain beste usain batzuk ere. Hura kaka usaina zen. Ene itzultzaile ingelesa trufatu egiten da nitaz: «Gizajoak demokrazian sinesten du». Bai, bai. Inozoa irudi lezake, baina egia da. Hau ez dela demokrazia dioenak, edo diktadura eta demokrazia gauza bera direla dioenak, sinpleki, ez du diktadura bizi izan. Nik oso gutxi bizi izan dut; hamahiru urte nituen Franco hil zenean. Baina ezin hobeki oroitzen dut. Kaka usaina zuen, ustelkeriarena, beldurrarena. Zeren usaina dagoen orain? Bada, nik gauza asko usaintzen ditut: kaka, bai, baina baita beste gauza asko ere. Dena den, orain badugu aldatzeko aukera. Demokrazia hau akastuna dela? Jakina! Demokrazia hala baita berez. Baina arazoa da gurea akastunagoa dela, egunetik egunera. Eta hori bada kezkagarria. Nolanahi ere, errudunak ez dira gure gurasoak, trantsizioa egin zutenak. Beren esku zegoena egin zuten haiek. Errudunak gu geu gara; ez dugulako traste hura hartu eta etengabe hobetu.

Izenburura itzuliz —Las leyes de la frontera— argi dago ez dela bi estaturen artekoa. Nolakoa da muga hori?

Muga fisikoa da, baina baita morala eta sinbolikoa ere. Hiria eta hiria ez dena bereizten ditu muga horrek; hortaz, muga fisikoa da, ibaia. Baina sinbolikoa ere bada, alde batean lege batzuk daudelako, eta beste aldean bestetzuk. Mugen lausoaz mintzo da liburua, alde bietan agintzen duten legeez. Denbora eta espazio jakin batzuetan gertatzen da istorioa [80ko hamarkadako Gironan], baina, aldi berean, unibertsal izateko helburua du, literatura orok bezalaxe. Donostian gerta zitekeen, edo beste edozein hiritan. Nonahi dira muga horiek.

Muga soziala ere izan liteke?

Noski baino noskiago. Alde batean gaude familia dugunok, hezkuntza eta babesa ematen dizkiguten gurasoak ditugunok. Beste aldean, berriz, halako ezer ez dutenak. Pariak, mugaz bestaldekoak. Bistan denez, haien legeak eta gureak ez dira berberak. Alde horretatik, determinismoari buruzko eztabaidak zeharkatzen du nobela osoa: nondik noraino mugaz bestaldean jaiotako batek —Zarcok, adibidez— izan dezake bizimodu normal bat? Tira, normala zer den ez dakigu, baina balio digu elkar ulertzeko. Horrenbestez, bai, muga soziala da, garai hartan orain baino nabarmenagoa zena, baina gaur egun ere badena. Toki eta garai guztietan izan dira babestuak eta babesgabeak.

Zure liburuak irakurri, eta badirudi memoria autoatsegina ez duzula maite. Nolako memoria defendatuko zenuke, literaturaren bidez?

Bada, ez dakit. Ez da nahita egiten dudan zerbait; ez naiz saiatzen iraganeko zaurietan zirikatzen, baina hala ateratzen zait. Adibiderik garbiena jarriko dizut: Soldados de Salamina. Beti hitz egin izan da 36ko gerraz, baina liburua idatzi nuen garaian ez zegoen boladan. Ene belaunaldiko jendeak ez zuen ia deus idatzi gai horri buruz, ordura arte. Espero dut esango dudanak ez hartzea itxura handiustetsua, ene ustez nabarmena delako. Liburu hark ustekabeko eta itzelezko arrakasta izan zuen. Modan jarri zuen gaia berriro, eta atzera hasi ziren memoria historikoaz mintzatzen. Baina hori ez zen ene asmoa. Ni oso neurekoia naiz idazten dudanean, eta uste dut idazleak soilik berekoia behar duela izan. Nik ez dut kontzientzia soziala egin nahi; ez diot inori bizitza konpondu nahi, ezta pentsatu ere! Baina horrek ez du esan nahi pentsatzen ez dudanik literaturak mundua alda dezakeela. Literaturak mundua alda dezake. Hain zuzen ere, alda dezake irakurleak munduaz duen pertzepzioa.

Nik ez ditut nobela historikoak idazten, ez zaizkit batere interesatzen. Oraindik ere oraina den iragana interesatzen zait. Ez da egia iragana iragan dela. Iragana ez da sekula iragaten; hala zioen Faulknerrek. Vargas Llosak, berriz, honako hau dio: «Nobelagilea festa zapuztailea da». Alegia, hatza begian sartzen duela etengabe. Baina nik ez dut apropos egiten. Interesatzen zaidalako egiten dut. Ez dakit zergatik, baina hala da. Azkenerako, beti sartzen dut hatza begian. Tira…

Euskal Herrira etorriz, «euskal gatazka» delako horretara, uste duzu kontakizunak idazteko garaia dela, elkarrenak irakurtzekoa, edo oraindik denbora pasatu behar da, halako ikuspegi kritiko bat izan dezagun?

Esango dizut gauza bat, inoiz esan ez dudana. Euskal Herriko kontuek betidanik liluratu izan naute, jende asko bezalaxe. Banuen liburu proiektu bat horri buruz, eta beharbada orain da horri buruz gogoeta egiteko garaia. Oso kontu misteriotsua eta interesgarria da niretzat. Oso. Baina ez dakit, beharbada zauriak sendatu behar dira lehenik, ezta? Edo beharbada ez. Begira amerikarrak: Vietnamgo gerra artean amaitu gabe, maisulanak egiten ari ziren. Orduan, egiten duenaren talentuaren araberakoa da hori. Zalantzarik gabe.

Hain justu, ez dakit ezagutzen duzun Harkaitz Cano. Euskadi saria eman berri diote, Twist izeneko nobelarengatik. Literatura memoria gisa ulertzen badugu, historiaren berrikuste gisa, uste duzu lagun gaitzakeela ulertezina azaltzen?

Erabat. Literaturarik gabe, gauza batzuk ezin dira ulertu. Izan ere, bada ezagutza mota bat hertsiki literarioa dena, eta hori da bilatu beharrekoa. Literaturarekin argia eman daiteke, bai horixe! Bide batez, liburu hori irakurri nahi dut, oraintxe bertan.