Iñigo Astiz / 2013-04-24 / 1.540 hitz

Nobel sarietarako ohiko hautagaia da Antonio Lobo Antunes, baina ez du liburuez aritzerik maite. Kontu intimoegia da literatura harentzat. Halere, Bilbon izan da asteburuan hizlari.

«Gustatzen ari zait elkarrizketa: oso gutxi hitz egin dugu liburuei buruz». Ez da boutade bat. Benetan gauza intimoa da literatura Antonio Lobo Antunesentzat (Lisboa, 1942). Gauza intimoegia, jende aurrean hari buruz aritzeko. Hala iruditzen zaio. Eta jadanik ez du ezer demostratu beharrik sentitzen. 30 liburu baino gehiago idatzi ditu, eta hamaika hizkuntzatara itzuli dute —Gauzen ordena naturala kaleratuko dute laster euskaraz—. Erreferentziazko idazle; Nobel sarirako hautagai. Elkarrizketarik ez du ematen jadanik. Aspertu egiten da, eta salbuespena da oraingoa, baina gustura omen dabil: liburuez ari ez delako. Nekez atera diote literaturari buruzko hitzik aurrean dituen hiru kazetariek. Nahiago du emakumeez aritu, krisiaz, izaera latinoaz. Baina ezin erabat ihes egin. «Hiru gauza garrantzitsu daude bizitzan», dio. «Liburuak, lagunak eta emakumeak». Eta hiru horien arteko nahasketak ekarri du Bilbora asteburuan, Gutun Zuria literatur jaialdira. Eskusatu egiten da, ia: «Lagun batek gonbidatu nau, ez naiz halakoetara etorri zalea».

Irakurleekin zer harreman duzu?

Saiatzen naiz haiek ez gehiegi ikusten. Idaztearen arazoa hori da: Julio Iglesias abeslariaren moduko zerbait bilakatu naiz. Jendeak kalean sinadura eskatzen dit. Kontu horiez oso urrun izan naiz beti. Nahiko pertsona itxia. Jadanik apenas ematen dudan elkarrizketarik.

Idazten zabiltzanean, idazketa prozesuak zure kontrola gainditu egiten duela esan ohi duzu. Horrek liburuaren irakurketa zailduko duen beldurrik izaten duzu? Garrantzirik ematen diozu horri?

Idazten dudanean ez dut besterik egiten: idatzi. Orain liburu bat idazten nabil. Beste edozein lanen modukoa da. Garrantzitsua da egunero aritzea. Nerabe nintzenetik izan dut denbora falta izango dudan sentsazioa. Denboraren aurkako borroka bat da hau, ziurtasun osoz gaizki bukatuko dela badakidana. Bizirik egoteak berak amaiera txarra dauka. Eta gustatuko litzaidake liburu batzuk uztea, baina ez dakit zertarako, niretzat ez baitira izango. Erruduntasun sentsazio bat badago lan egiten ez duzunean. Eta ni errudun sentitzen naiz, lanik egiten ez badut. Sentitzen dut horretarako egin nindutela. Eta familiarentzat konplikatua da hori. Ni ez nintzateke biziko idazle batekin. Inolaz ere ez. Lehenik eta behin, gehienak zakarrak izaten direlako, eta, gero, ez nukeelako behar besteko pazientziarik izango. Isiltasuna behar duzu. Oso ongi antolatutako bizitza bat.

Esaten duzunagatik, badirudi idaztea kondena bat dela zuretzat.

Ez, ez dut hala sentitzen. Bost edo sei urte nituenetik idatzi dut. Niretzat normala da; nire familiarentzat, ez. Hala zen nire aitonarentzat, adibidez, nire aitaren aitarentzat. Hamar urte inguru nituenean jakin zuen idazten nuela, eta oso kezkatuta gelditu zen geroztik. Maritxua ote nintzen galdetu zidan. Nik ez nekien zer zen hori, eta harrituta gelditu nintzen. Eta are gehiago harritu nintzen zer zen jakin nuenean. Ezer ulertu gabe jarraitu nuen. Nire etxean oso gauza arraroa zen. Brasil iparraldekoa zen gizon hura, Antonio Lobo Antunes. Ez zuen etxean liburu bakar bat ere. Militar bat zen. Ez zegoen irakurtzeko tradiziorik gurean. Aitak bai irakurtzen zuen, baina beste inork ez. Brasil iparraldeko hezkuntza da nik jaso dudana, neurri batean. Liburuak ez zitzaizkion askorik inporta.

Eta nola heldu zinen orduan literaturara?

Tuberkulosia izan nuen umetan. Etorri eta joan egiten zen jendez betetako mundu batean bizi nintzen. Oso arraroa zen. Orduan hasi nintzen irakurtzen. Amak ekartzen zizkidan liburuak… [Eten bat]. Begira, idazleak beti ari dira gezurretan. Nik ez ditut sinesten. Perfilez jartzen egoten dira beti eternitatera begira. Haientzako garrantzitsu izan diren idazleei buruz galdetuz gero, Homero eta bestelakoak aterako dizkizute. Baina komikiak izan dira garrantzitsuak niretzat. Horregatik hasi nintzen idazten, ez idazleengatik. Ez nituen ezagutzen. Hori gero heldu zen. Irakurtzea gustatzen zitzaizkidan gauzak idazten hasi nintzen. Sandokanen liburuak eta. Homero eta horiek askoz geroago heldu ziren. Nik ez dut ezer deskubritu. Kirolak eta irakurketa, horietan joaten zitzaidan denbora. Zaila zen. Ikastea, idaztea eta kirola egitea. Ikasteko denborarik ez nuen, eta aita kezkatu egiten zen. Hautatu beharra zegoen, eta idaztea hautatu nuen, idaztea eta irakurtzea.

Angolan izan zinen gerran, eta…

[Moztu egin du kazetaria] Lau urte egiten ziren garai hartan. Gehiegi zen. Hildako asko izan zen. Kaltetutako asko. Belarri bateko entzumena han galdu nuen. Oso gerra bortitza izan zen. Gu oso jende sentikorra gara, sentimentala ere bai, baina baita, aldi berean, oso jende bortitza ere. Latinoez ari naiz. Tira, iberiarroz. Eta baita Hego Amerikako herrialde batzuetakoez ere. Zera hori badugu. Hil egin zaitzaket, eta gero negar egingo dut gizajo bat izan zinelako. Pozez eta tristuraz hiltzen dugu aldi berean. Oso gauza bitxia da.

Nicanor Parra poeta nikaraguarrak esaten zuen gizakia zela «aingeru eta piztia hestebete bat».

Bai, gustatzen zait gu halakoak izatea. Halako jende artean bizi naiz. Oso zail egingo litzaidake latinoa ez den emakume batekin egotea.

Lobo Antunesen kasuan agerikoa da gerraren aztarna oraindik ere. Belarri bateko entzumena galdu zuen Angolako independentzia gerran. Portugalgo armadarekin aritu zen han, eta apenas entzuten dituen kazetarien galderak horregatik. Literaturarekin gertatzen zaion bezala, ez du maite han gertatukoari buruz gehiegi hitz egitea. Eta isildu egiten da maiz, gaia ateraz gero. «Hildakoekiko errespetuz». Haren liburuetan orduan ezagututakoaren printzak badaude, baina ezetz dio, berak ez duela horri buruzko libururik idazten. Sakonean, ez duela ezer zehatzi buruzko libururik idazten. «Nik eskuak nahi duena idazten dut. Ez dut planik egiten liburuak idazten hasteko».

Aitorpen moduko bat dator gero: «Angola ikaragarri maite dut. 27 hilabetez bizi izan nintzen han. Jendea hiltzeko, eta jendeak ni hiltzeko egon nintzen han, eta luze bizi izan naiz». Eta garrantzitsua da esperientzia. Baita literarioki ere. Hala onartu zion El Cultural aldizkariari 2010ean: «Hamarretan edo hamaiketan hasten ziren bonbardaketak. Seietan iluntzen zen, Ekuador inguruko ilunabar oso azkar horietako batekin. Tarte horretan oso urduri egoten ginen. Egun batez kapitaina Victor Hugoren La Legende des Siecles liburuarekin agertu zen, eta ahoz gora irakurtzen hasi ginen. Minutu pare batez bakoitza. Ordura arte pentsatzen nuen literaturak ez zuela ezertarako balio. Baina ezin da imajinatu zeinen garrantzitsua izan zen bertso haien edertasunak basakeria haren erdian guretzako izan zuen garrantzia. 18 eta 22 urte baino ez genituen».

Zer garrantzi du edertasunak zuretzat?

[Ez du galdera ongi entzun]. Lehen aipatzen nuen bikoiztasunaren kontua da. Portugalen oso ohikoa da gizonek elkar agurtzean elkarri muxu ematea. Nire soldaduak eskutik helduta ibiltzen ziren paseoan herri berekoak zirenean. Hogei bat urte izango zituzten. Kontaktu fisiko hori badago. Alemanian emakumeek esaten dizute gorputza emango dizutela beren arima eman ondoren. Emakume latinoek ez, haiek gorputza ematen dute. Harremanak erabat ezberdinak dira.

Sexuaz eta gorputzaz ari zara. Iruditzen zaizu idazketa prozesuak baduela sexuarekin loturarik?

[Eten bat]. Gustatzen ari zait elkarrizketa: kasik ez gara liburuez ari. Hain da gauza intimoa niretzat. Ezin da haiei buruz hitzik egin. Ez dut nire liburuez hitzik egiten, nire bizitzaz ere hitzik egiten ez dudan moduan. Zertarako? Liburuak irakurri egiten dituzu, eta libre zara nahi duzun ideia izateko. Eta edozer pentsatzen duzula ere, niretzat ongi dago. Liburuak ez dira nireak. Nik soilik idatzi egin ditut.

2008an Latinoamerikako eta Karibeko literaturaren Juan Rulfo saria eman zizuten.

Baina literaturak ez du sariekin inolako zerikusirik. Ez nekien Juan Rulfo izeneko sari bat bazenik, baina asko gustatzen zait Rulfo. Haren sufrimendua. Oso sari bitxia izan zen. Bulegoan nengoen lanean, eta deitu egin ninduten. ‘Saria irabazi duzu’, esan zidan ahots hark. Eta nik erantzun egin nion. ‘Zenbat da?’. Eta entzun nuen jendea irriz, eta orduan argitu zidaten gertatzen ari zena: ‘Zuzeneko prentsaurreko batetik deitzen dizut zuzenean’. [Irribarrez].

Psikiatria ikasi zuen Lobo Antunesek, baina urte gutxi batzu baino ez zen aritu lanbidean. Idazle bilakatu arte. Luze iraun dio, ordea, ofizioarekiko loturak. Urteetan aritu da moja batzuek gidatutako ospitale psikiatriko batean idazten. Han uzten zioten bulego batean. Baina etxean idazten du orain, eta miseria ikusten duela dio. Jendeak gosea duela. Portugalez ari da. «Emakume bat hurbildu zitzaidan aurrekoan sinadura eske, eta uste nuen gero eskerrak emateko hurbildu zitzaidala. Baxu-baxu hau esan zidan belarrira: ‘Gose naiz’. Eta gero eta gehiago dira halakoak». Lisboako auzo txiro batean bizi da Lobo Antunes, eta detaile bakar bat nahikoa zaio bertako giroa deskribatzeko. «Argi kriseiluak dira han saltzen den gauza bakarra. Jendeak ez du elektrizitatea ordaintzeko dirurik».

Orain liburu bat idazten ari zarela diozu. Lanean ari zarenean haserretzen zaituzte etenek?

Ez dut liburua nirekin ekarri, baina beti dago nirekin. Begira. Idaztea lan kontu bat da. Ez dago talenturik. Zezenak daude. Arazoa ez da idaztea, da zuzentzea. [Sebastian] Bachi gizon batek esan zion oso gauza ederra egin zuela, eta hark erantzun zion bera ere helduko litzatekeela emaitza antzekoetara paretsu lan egin izan balu. Lan egin behar da. Hasieran, batez ere. Idatzi eta beroan irakurrita iruditzen zaizu dena dagoela ongi. Hozten utzi, eta dena dago gaizki. Zuzendu eta zuzendu egin behar duzu, sentitzen duzuna paperean dagoenera gerturatu ahal izateko. Desmitifikatu egin behar da idazketa.

Talenturik ez dago, beraz?

Bai, noski. Baina lan egin ezean… Ikusi Juan Rulforen lehen bertsioak eta azkenak, adibidez. Sinesgaitza da Pedro Paramo sortzeko idazleak egin zuen lana. Edizioz edizio egiten zituen aldaketak. Eta liburua askoz ere hobeki gelditu zen azkenerako, noski. Baina, horretarako, txakur batek bezala egin behar izan zuen lan. Eta jarraitu egin zuen gero lanean. Asko sufritu behar izan zuen.

Zuk ere bai?

Oso galdera intimoa da hori. Niri bizitzea gustatzen zait. Ez naiz masokista. Baina badira egiten duzunari buruzko ziurtasunik batere gabeko egunak. Egiten duzuna gaizki dagoela iruditzen zaizu, eta zuzendu egin behar duzu. Berriz idatzi. Baina ez da zertan kontua dramatizatu, eta ezta mitifikatu ere. Beste edozein pertsonaren modukoak dira idazleak.

Nola idazten duzu? Eskuz?

Eskuz eta paperez. Begira. [Eskuineko eskuko erdiko hatza erakusten du. Idazketaren ondorioz sortu zaion baba bat]. Gustatzen zait hitzak marraztea eta papera usaindu ahal izatea. Gustatzen zait ukitzea, usaintzea…