Juan Luis Zabala / 2013-05-05 / 888 hitz

Kepa Barañanok ‘On Kixote Mantxako’ sareratu du, Cervantesen nobela ezagunaren euskarazko bigarren itzulpen osoa.

Aurrekoa, Pedro Berrondok egin zuena, agortua dago, eta ezin da eskuratu gaur egun.

Modu zinez kixoteskoan euskaratu du Miguel de Cervantesen Don Quijote de la Mancha eleberri erraldoi ezaguna Kepa Barañanok (Laudio, 1959): inoren agindurik, inoren enkargurik edo inoren aupadarik jaso gabe, argitaratzeko inongo asmorik gabe, bi urtez egunero orduak eta orduak emanez, igeltsero gisa egiten duen lanak utzitako tarteetan —arratsaldeetan eta gauetan batez ere—, haserrealdi batek berotuta hasitakoari jarraipen egoskorra emanez. Duela hiru urte jarri zen abian kixotada, Kepa Barañano Durangoko Azokara joan zenean. «Iragarki batean On Kixote salgai zegoela irakurri nuen», ekarri du gogora itzultzaile tematiak. «Baina han erositakoa etxera ekarri eta jabetu nintzen ez zela obra osoa; zati batzuk besterik ez. Iruzurra egin zidatela sentitu nuen. Haserrealdi hartan erabaki nuen neuk egitea itzulpena, neuretzat». Ekin eta jarrai, azkenean amaitu zuen lana, eta Internet sarean dago orain irakurgai 822 orrialdeko itzulpena, pdf gisa (http://www.aiaraldea.com/sites/default/files/erantsiak/on_kixote_amaitua.pdf helbidean).

Itzulpena Eneko Iñarrondo ezizenez sinatu du Barañanok, ez duelako bere izena inon agertzerik nahi. Bere lana lagun artean banatu zuen, CDtan kopiatuta, eta zabalkundea hortxe amaituko zela uste zuen. Itzulpena sareratzeko asmorik ez zuen, eta ez zuen sareratuko lagun batek aukera hori dagoela esan eta egin beharrekoak berak egingo zituela esan ez balio. Paperean liburu gisa argitaratzeko aukerari are urrunago zeritzon. «Argitaletxeen mundutxotik oso urrun nago», arrazoitu du. «Ez dut mundu horretako ia inor ezagutzen, eta literatura mundu horretatik oso aparte bizi naiz. Tira, oso aparte ez, irakurtzen dudalako, baina bestelako harremanik ez dut».

Nolanahi ere, ez du egindakoaren inolako damurik, euskararen alde egin behar den guztia egiteko pronto dagoelako beti, eta haserrealdiaren beroan hasitako lana egin beharrekoa zela uste duelako. «Txikitan eskolan irakurri nuen liburua, eta gero berriz neure kasa etxean. Izen handiko liburua da, munduan gehien saldua edo irakurria, diotenez, Bibliaren ondoren. Eta nik uste nuen euskarak halako liburu handi bat merezi zuela. Beste batzuk itzuli dira, oso onak, eta irakurtzen ditut horiek ere, Tormesko itsu-mutila adibidez, Orixek euskaratua. Baina euskarak On Kixote Mantxako ere merezi zuen eta behar du, nire iritziz».

Osorik egindako bigarrena

Kepa Barañorena, dena den, kapitulu bat gehiago baino ez litzateke izango, norbaitek Don Quijote de la Mancha-ren euskarazko itzulpenen historia kontatuko lukeen nobela bat idatziko balu. Garrantzi handiko kapitulua, hori bai, Kepa Barañano baita, Eneko Iñarrondo ezizenez, Cervantesen Don Quijote de la Mancha osorik euskaratu duten bi itzultzaile bakarretarik bat. Bestea Pedro Berrondo da (Oiartzun, 1919-Donostia, 2002). Kepa Barañanok ez du aukeratu Eneko Iñarrondo ezizena Pedro Berrondoren omenez, kasualitate hutsa da bi abizenen arteko errima, baina Berrondo Iñarrondo bezain gustura geratu zen lana bukatutakoan. «Ni pozik negok egindako lanekin», adierazi zuen Oh Euzkadi! aldizkariak 1980an egin zion elkarrizketan: «Kijote-ri eskainitako orduak eta, ez negok damutan. Oso gustora gainera. Euskerari eskaintzen dizkiogun bihozkadak eta, hor bazegok bihotz-lege gozo bat, bizi poza ematen duna».

Duela 33 urteko elkarrizketa horretan, Berrondok dio orrialde bakoitza itzultzeko bi edo hiru ordu behar izaten zituela, eta euskaratzeko pasarte errazenak elkarrizketak zirela. «Gero zenbait deskripzio ere bai, hor baduk betiere muga bat, abstrakto xamarrean edo hasten denean, orduan nekez», jarraitzen du azalpena. «Holako lan batek bidea ematen dik, eta behartu euskararen barrenean sartzera, eta gauza asko ikastera. Baina Kixote bezelako lana errezago duk euskeratzeko gaurko edozein idazle baino. Kixoteko gorabehera gehienak eta gure txikitako euskera maila berdintsuan zagoztek».

Don Kijote Mantxa’ko izenburuarekin kaleratu zuen Pedro Berrondok itzulpena, bi ataletan banatuta: Itxaropena argitaletxeak kaleratu zuen lehena, 1976an, eta Bernardo Estornes Lasak bigarrena, 1985ean. Agortua dago aspalditik, eta ezin da eskuratu gaur egun.

Berrondoren itzulpen laburtu eta egokitua da Kepa Barañanok duela hiru urte Durangoko Azokan bertsio osoa zelakoan erosi zuena. Patxi Ezkiaga arduratu zen Berrondoren itzulpenaren pasarte hautatuak euskara batura egokitzeaz, eta Ereinek eta Euskal Herriaren Adiskideen Elkarteak argitaratu zuten liburua, 2005ean, eleberriaren laugarren mendeurreneko ospakizunekin bat eginez, Jorge Gonzalez Arangurenen hitzaurrearekin eta Xabier Egañaren ilustrazioekin. Nahiz eta ezagunena izan —eta, hala esaterik badago, kanonikoena—, ez da obra beraren euskarazko bertsio laburtu bakarra. Aizkorri eta Ttarttalo argitaletxeek kaleratu dute bakoitzak bana azken urteetan irakurle gazteentzako bildumetan.

Lizardi, Orixe eta Aresti

Aurretik ere ez ziren gutxi Don Quijote de la Mancha-ren itzulpen partzialak. Bereziki aipagarria da Euskalzaleak elkarteak antolatuta IX. kapitulua —bizkaitarra agertzen denekoa— euskaratzeko 1928an egin zen lehiaketa, lehiaketa hartako parte hartzaileen artean izan baitziren Lizardi, Orixe, Angel Irigarai eta Agustin Anabitarte, beste batzuen artean.

Gabriel Arestik ere obra bereko zortzi kapitulu euskaratu zituen 1969an, eta lehen aldiz 1986an argitaratu ziren itzulpen horiek Susa argitaletxeak Arestiren lan guztien bilduma plazaratu zuenean, Natxo de Felipe eta Begoña Prietori esker. Armiarma atariko Euskarari ekarriak atalean irakurgai dago Arestiren lan hori.

Serafin Barojak Cervantesen Don Quijote de la Mancha euskaraz eta gaztelaniaz, edizio elebidunean, argitaratzeko asmoa izan zuen, haren semeak, Pio Baroja idazle ezagunak, kontatu zuenez, baina asmo horren froga dokumentaturik ez da gelditu. On Kixote Mantxako-z gain, Cervantesen beste lan asko ere euskaratuta daude, gehienak Lukax Dorronsororen lanari esker.

———————-
Beste saio kixotesko bat bidean: Xabier Olarra ‘Ulises’ itzultzen ari da

Berrondorena eta Barañanorena bezala, kixoteskotzat jotzeko modukoa da Xabier Olarrak hasia duen itzulpena ere. James Joyceren Ulises eleberria ari da euskaratzen, inoren agindurik edo inoren enkargurik jaso gabe, eta inongo eperik gabe. Twitterreko txioen bidez ekin zion lanari, eta dagoeneko puska garrantzitsu bat egina du —obra osoaren hamarren bat baino gutxixeago—, baita lagunei erakutsia ere. Dena amaitzeko urte batzuk beharko dituela kalkulatu du, hiru gutxienez baina akaso hamar ere bai.