Nora Arbelbide / 2014-04-15 / 993 hitz

Xalbadorren bertsoek sortzen duten liluraren zergatiaren bila joan da Mixel Itzaina ‘Xalbador’ liburuan, zirriborroetatik abiaturik, metaforak aztertuz, baita horien egilearen nortasuna ere.

Fernando Aire Xalbador (1920-1976) gizon gisa ezagutu du Mixel Itzainak (Aldude, 1933). Ezagutu du saioetako bidean, elkarrekin joaten zirelarik. Etxera ere etorri izan zitzaion, bertso zenbait graba zitzan. Ezagutu du epaile gisa ere. 1967an, publikoak zazpi minutuz txistukatu zuen bertso final hartan epaile zen Itzaina. 1976an, hil zen egunean ere hor zen Itzaina. Haren ideia izan zen Urepelen omentzea Xalbador. Arrats hartan «nik hil dut Xalbador» erran zuen Itzainak. Geroztik aldatu du sentimendu hura, ikusita familiak ez ziola ezer leporatu. Hurbileko leku horretatik du abiatzen Xalbador (Elkar) liburua. Xalbadorren eskuizkribuen jatorrizko bertsio zenbait emateaz gain, bertso azterketak ere egiten ditu. Amets Arzallus, Joxan Artze, Henriette Aire, Eneko Bidegain eta Piarres Binondo Xalbadorren auzoaren ekarpenez ere aberastu du liburua.

Xalbador pertsona gisa ikus daiteke liburuan. Nola asaldatu zen Henriette Aire alabaren aurka, azken hori senarraz bereizten zela jakitean. Nola mozkortzen zen eta txartzen noiztenka, eta nola ez zen hain trebe baserriko lanetan.

Xalbador nahi bada ezagutu, nahi bada konprenitu, uste dut horiek behar direla jakin. Enetzat Piarres Binondoren lekukotasuna biziki interesantea da alde horretatik. Gizona hor ikusten baita den bezala. Aldude eta Urepeleko bizia ikusten da biziki ontsa.

Binondok berak erraten du: «Gauzak diren bezala erran behar baitira».

Xalbadorrek baduela bertso kaxkar franko botarik ere erraiten du.

Odolaren mintzoa publikatu eta Urepeletik zenbait denboraz joanen zela ere erran zuela ekartzen duzu liburuan.

Esplikatzen dut jendeak Xalbadorrez zuen irudia. Hark ostatuetan eman bertsoak ez baitziren politak denak. Ez ziren Jainkoa eta ni. Odolaren mintzoa liburuan agertzen ziren sentimendu ederrak. Hark bazekien urepeldarrek nola hartuko zuten hori.

Nola hori?

«Hori erraten dik ba, hor, baina guk badakiagu nolakoa zen». Hori erran lezakete herritarrek.

Gero, aldiz, Binondok berak aipatzen du nola aldatu den, eta beharbada horregatik dela den bezain handia atera. Nola konprenitzen duzu hori?

Lehen handia zen, hitzaren jite hori bazuen. Eta nik ezagutu dut Hazparnen bertso saio baten ondotik. Bertsoka baizik ez zen mintzo. Zernahi erraten zion jendeari. Orduan… Horregatik dela handi… ez baitezpada aldatu delakotz, baina bai beharbada erran dituen gauzak hobeki erran baititu.

Ez ote du handi egiten ere gizon normala izate horrek? Denek bezala alde txarrak, ahulezia horiek dituelako justuki?

Ez da gaizki hori… Beharbada. Baina, ene ustez, erran nahi du halere, kanbiatu delakotz ere handi dela.

Zerk eragin zuen haren aldaketa?

Xalbadorren bizian emeki-emeki, denborarekin, fedeari buruz eta, biziki saindutu da. Beti ukan du fedea. Baina egin dituen bertsorik ederrenak hondarrerat egin ditu. Nahiz Esperantzarik gabeko amodioa hogeita zenbait urtetan egina zuen. Eta ederra da, denak badira barnean. Baina Odolaren mintzoa azken lau bost urteetan egin zuen.

Fedeaz ari zarela, zuhaur ere fededun izanki, horrek zertan bideratu zaitu Xalbadorren bertsoen interpretatzerakoan? Baduzu kapitulu bat horretaz, funtsean.

Jainkoa eta ni harrigarria da. Mistika handieneko kantu bat da. Erraten duelarik lehengo apezen ahotik «maitasun gogo handirik heien ahotik isurtzen»… Ikaragarriak dira bertso horiek. Hor aldiz erraten du: «Gaurkoz ez dautzut deusik eskatzen, amodioaz besterik». Ni otoitz horren egiteko ez naiz kapable. Sobera gora da. Baina ondotik erraten duena usu errepikatzen dut ene baitan: «Nitan da gizonaren kitzika kixkila». Ez da fededun izan beharrik horren errateko, ene ustez.

Nola konprenitzen duzu hori?

Gure baitan sentitu dugu bertzeendako gaizki errateko nahi hori. Enetzat argi den gauza bat da hori. Eta gero, kitzika / kixkila hori, fonetika aldetik euskaraz konprenitzen ez duenak ere konprenitzen ahal du kasik. Bada zerbait hor min egiten duena. Erraten duelarik ere: «O, ilunpe hunen iraupenaren luzea!»: ez da gauza ederra hori? Gai horretaz aritzen ginen elkarren artean: Jainkoa badela edo ez dela. Nihaur entseatzen naiz sinestera, baina ez da argi. Orduan, biziki maite dut ederki errana duen hori.

Gisa horrelakoak sartuak dituzu liburuan: aditz trinkoez, metaforez. Zure baitarik aritu zara azterketa horietan? Nondik duzu ikasia?

Nihaurek egin dut, sentitzen baitut Xalbador. Beti miretsi dut. Baina horren arrazoiak badira. Haren euskara hori… Ibiltzen dituen metaforak handiak dira. Liburuaren bidez hori dut ekarri nahi izan. Xalbadorrengan sentitzen dudana, haren obran ikusten dudana nahi nuen azaldu. Erraten duelarik: «mendietan muliskan sendituz hegoa». Badakizu muliskan hitzak zer erran nahi duen?

Ez…

Ardiak muliskan ari dira lekuaren heinean itzultzen direlarik. Trenpuan direlarik. Hori haize hegoari erraten dio. Horiek arras berriak dira… Edo beste bat: «Etzauzkigu erdaran lokartu ezpainak». Ez da polita hori ere?

Xalbadorren eskuizkribuko zenbait zati ere sartu dituzu liburuan. Lehen bertsioa eman duzu, eta ondoan behin betikoa. Horrela, bien artean zein bide egin duen erakustera emanez.

Leoniek [Aire, Xalbadorren emazte zenak] pasatu baitzizkidan nik galdegin gabe. Enetzat hori da liburu honetan ekartzen dudan gauzarik baliosena kasik. Hor ikusten baita zinez nola ari zen. Lehen ukaldikoan ikusten ahal da bertsolari edo olerkari normal bat. Bigarren ukaldi horretan, lana egin eta, Xalbador ikusten da. Eman dezagun Amentsetan bertsoetan, bi amorosek erraiten dutelarik: «Beren bihotzen berri emaiten ari ziren ahapetik». Hori kentzen du gero, eta ematen du: «Beren bihotzen besta goresten ari ziren ahapetik». Ikusten duzu zer jauzia den? Beste zerbait da. Eta hori da Xalbador, enetzat. Badut beste hau ere eskuizkribuetan atzemana: «Nere harrobia biziki barna da. Ainitz zabor aldatu behar ditut harat heldu aitzin». Bertso ederrak egin izan ditu lehen ukalditik, baina hor erraten duena ere egia da. Artista guztiak lanean ari dira.

Elizanburu, Oxobi, Zaldubi eta Joxe Mendiagaren bertso batzuekin konparatzen dituzu Xalbadorren bertso zenbait ere. Zergatik?

Horiek baitituzte ibili Xalbadorrek ibili dituen lau gai. Eta konparaketa norbaiten ezagutzeko molde bat da, ene ustez.

Oxobiren Ama eta Xalbadorren Nere ama zenari konparatzen dituzu.

Oxobiren Ama ederra da. Finitzen duelarik: «Ama hitz goxo bakar horrek mundu bat darama…» ederra da. Baina Xalbadorrena, hastetik hasten da: «Utz nezazu zure bularrean burua pausa dezadan». Berezia da hori.

Ausardia hori?

Ez. Bizi du bere bertsoa. Inplikatzen da besteak baino gehiago. Primaderaz egin bertsoetan ere bai. Zaldubik ere baditu. Honek kontatzen du ederra dela primadera, bildotsak, txoriak… Xalbadorrek primaderaz idatzia nola hasten da? Ohean da, eta txori bat entzuten du erraten zerbait gertatu zela gau hartan. Enetzat, poeta hori da. Ikusten du zerbait guk ikusten ez duguna.