Iñigo Astiz / 2015-05-31 / 2.279 hitz
Euskal Herriko kulturgintzari kalitatea aitortzen diote Arantxa Iturbe, Fermin Etxegoien eta Maia Muruaga kultur kazetariek; bestelakoa da, ordea, kultur sorkuntza horien zabalpenaz, harreraz eta hedapenaz egiten duten balorazioa. Gozoari beste erreparatu diote gaziari solasaldian.
Nekazariak gari aleak ezagutzen dituen bezala, hala ezagutzen dute haiek ere kultura: esku artetik pasatzen zaielako. Euskal kulturaren egoerari buruz aritzeko, Euskal Herriko kultur kazetaritzan erreferente diren hiru izen bildu ditu horregatik BERRIA egunkariak Donostian: Arantxa Iturbe, Maia Muruaga eta Fermin Etxegoien. Baikor mintzo dira hirurak sorkuntza eskaintzaren kalitateaz; ez, ordea, sorkuntza hori hedatzeko bideez edo publikoaren harreraz. Edalontzia erdi beteta edo erdi hutsik ikusten duten kontsentsu argirik ez. Erdiraino ikusten dutela, bai.
Toki pribilegiatua da kultur kazetariarena kultura aztertzeko?
ARANTXA ITURBE: Kazetaritza ez zait interesatzen aspaldian. Borratu egiten naiz kazetaritza klub guztietatik. Nire lanagatik bizi dut kultura pixka bat kazetaritza bezala, eta alde hori da gutxien gustatzen zaidana. Azkar pasatzen dira albisteak, pasatu, pasatu, pasatu… Kultur kazetariak ari gara kazetariek egiten dituzten akats berak egiten. Gauza guztiek izan behar dute berriak, izan behar dute azken ordukoak, ahal bada izan behar dute desberdinak, eta, esklusiban badira, askoz hobeto. Eta nik kultur kazetaritza ez nuke hala biziko, ahal banu. Kultur kazetaritzak eduki behar du plus bat beste kazetaritza batzuek ez dutena eta plus hori da sormenarena.
MAIA MURUAGA: Guri informazioak, bai, iristen zaizkigu, baina hautu bat egiten dugu halabeharrez, eta nik kultur kazetari gisa hautu bat hartzen dut, eta saiatzen naiz antzerkia dela entseguetara joaten, sortzaileekin egoten… Nik badaukat askatasun hori nire denbora kudeatzeko, eta behar denbora hartzeko obra edo sorkuntza lan horren atzean zer dagoen ikusteko.
Iñaki Azkuna Bilboko alkatea hil zen egunean Doctor Deseo taldearen Morirse en Bilbao jarri zenuela gogoan dut, Fermin. Zer pisu du sormenak zure kasuan?
FERMIN ETXEGOIEN: Nik ez nuen nahi errespetu falta baten modura har zedin, baina bai bat egitea alkate zenak zuen aldartearekin, kantuak berak ere badakarrena.
A.I.: Hor badago jolas nahi bat.
F.E.: Bai. Hastapenetan izan nuen estudiora sartu aurretik dena itxita eramateko joera logikoa, baina berehala konturatu nintzen sartu orduko gidoia hilda zegoela, eta erabaki nuen saioak bizirik behar zuela momentu oro. Buruan kanta pilo batekin noa, baina ez dakit zer jarriko dudan. Onartuta herri musika garaikidearen zaleok ingelesaren morrontzatik gatozela, horretaz askatzen ere saiatzen naiz. Saiatzen naiz ez egiten musika anglosaxoiari buruzko saio bat, ze askotan konturatzen zara bilakatzen zarela zeure buruaren parodia, ohartzen zarelako gehiago dakizula Shefield hiriko eszenari buruz ingelesen %99k baino, eta hori ez bada kolonialismoa…
Arantxa, maiz esan duzu euskaraz aritzeak bentaja dakarrela, audientzia kopuruekiko morrontza txikiagoa dela. Merkatuaz askeago aritu zaitezkeela.
A.I.: Ez dakit ematen digun askatasuna, baina uste dut eman beharko ligukeela. Askoz ere libreago ibili behar genuke inertzietan ez erortzeko, ze audientziek ez dute ulertzen txikitasunaz, ez proportzioez… Audientzien morrontza iruditzen zait kultur kazetaritzak eta oro har kazetaritzak daukan morrontzarik handienetako bat.
M.M.: Gu, Euskal Irratiak, elkarte egituradun irrati libre bat gara; berez ja horrek dena adierazten du: ez da soilik euskaraz ari garela, audientziaren menpe ere ziur da ez gaudela. Jada egiturak berak eramaten gaitu horretara.
A.I.: Superbibentzia arrazoi bat daukagu hori esateko. Audientzien menpe biziko bagina, ja ez ginateke existituko.
Ados horrekin, Fermin?
F.E.: Neurri batean, bai, baina ezerezean ere ezin da oinarritu. Galdera baldin bada audientziek presio faktore bat izan behar duten, ez nuke ezetz borobilik esango.
A.I.: Nik, bai. Umeari eskaintzen badizkiozu barazkiak eta litxarreriak, beti hartuko ditu litxarreriak. Beti. Eta uste dut zenbaiten lana badela esatea barazkiak jan behar dituela komeni zaiolako, hazi behar duelako eta osasun ona eduki behar duelako.
F.E.: Ni ez nator bat. Nire ustez, gutxieneko audientzia batzuk eman behar dituzu.
A.I.: Audientzien kontu horretatik tiraka kontu arraroetara goaz, kultura saioak izaten direlako preseski komunikabide guztietako zuzendari guztiei minoria baten kontua iruditzen zaizkienak. Litekeena da, zenbakiek hori esaten dute, baina kasualki kulturako gauza guztiak beti jartzen dira ertzetan. Bila ibili behar duzu kasik. Ertzak dira. Nik bi urte eman ditut irratian 07:58an kultur gaiei buruzko zutabe bat egiten, eta ezin nuen sinetsi; hainbeste urte pasatu eta gero, ateratzen nintzen arrandegira eta jendeak komentatzen zidan, autobusean, e-mailak jasotzen nituen, deiak… 30 urte daramatzat lanean, eta inoiz ez zitzaidan halakorik gertatu, eta egin nuen nire bizitza guztian egin dudan gauza bera.
M.M.: Guk ez dugu audientziak neurtzeko modurik. Gero, oihartzunak baditugu, eta hartzen dugu entzuleen oharretatik. Horren arabera egituratzen dugu gure programazioa, baina ez dakigu. Gu gara euskal irrati bakarra Ipar Euskal Herrian. Baxenabarrekoak badaramatza 30 bat urte, Gure Irratiak ere antzera eta beti izan da publiko fidel bat.
Kultur kazetaritza kezkaz ikusten duzue, beraz, eta kultura?
M.M.: Nik mugimendu polita ikusten dut han. Nik uste dut jendeak baduela gosea antzerkia ikusteko, zinema dela, eta baita beste sorkuntza adierazpen batzuk ikusteko ere. Aurten arrakasta bildu duten lan ederrak ikusi ahal izan baititugu, horien artean Zarena Zarelako dantza konpainiaren 0927 Zelda, Iduzkilore taldeak taularatutako Hazparneko anderea eta Beritza konpainiaren Bakuna Show.
A.I.: Nik ez dut batere goserik sumatzen.
Baikorra lehenik, eta ezkorra gero.
A.I.: Sumatzen dut jende asko egiteko prest dagoena, eta oso gauza ederrak egiten dituena. Artistaz inguratutako herria gara. Dimentsio handirik gabeko artistak dira kopurutan, hizkuntzari lotutako diziplinen kasuan batez ere, eta etxekoak balira bezala hartzen ditugu horregatik, baina uste dut oso artista handiak dauzkagula, eta falta dela beste aldearen erantzuna. Inpresioa dut emateko jende asko prest dagoela, eta hartzeko ez dut ikusten goserik.
M.M.: Eskaintza eta eskaera ezberdina izango da hemen eta bestaldean. Han euskal kulturgintzan eskaintzari dagokionez ez da hainbestekoa hemengoarekin konparatuz. Aukera gutxiago daude. Egiten diren hautuak dira. Hemen, bai udaletatik edo kultur erakundeetatik antzerkia karrikara eramaten dute, kulturari sostengu bat ematen diote. Bestaldean ez horrenbeste. Elkarteei esker, herritarrei esker bultzatzen da kultura.
F.E.: [Antton] Lukuren teorizazioak ere hortik doaz, profesionalizazioaren kontra ez dut esango, baina ez du hain begi onez ikusten Hegoaldean gertatutakoa. Hemen izan da 90eko hamarkadan kulturgintzarako sasi aukera bat profesionalizaziorako.
A.I.: Lilura bat.
F.E.: Bai, burbuila, diru publikoak sostengatua eta gogo batek bultzatua. Baina lilura hori bukatu da, eta momentu honetan gaude egonkortzera ailegatu ez zen post-profesionalismo ustezko batean. Erregresio moduko zerbait ikusten ari gara hizkuntzaren sozializazioan, eta kulturan ere, antzera. Eta hor eredu antagonikoak daude: sartzen bazara, sartzen zara erabat, eta, bestela, agur. Euskaldun bete-oso bilakatzen bazara, agian, bilakatzen zara hizkuntzaren inguruan bizi diren euskaldun horietariko bat. Sentsazioa da antagonismo batean sartzen ari garela. Zure bizitza, zure lana horren arabera egiten baduzu, bai, baina ez baduzu egiten, agur. Non daude irakurleak? Non entzuleak? Non jendea?
Ipar Euskal Herrian ziur aski ez duzue izan Arantxak eta Ferminek aipatutako profesionalizazio burbuila hori.
M.M.: Ez. Nik mugimendua aipatzen nuenean esan nahi nuen azken urte hauetan bazela mugimendu interesgarri bat kultura mailan laguntzeko. Hameka karrikako arteen fabrika sortu da sorkuntza egonaldiak eskainiz; orain, Antzerkiaren Maiatza dago Hendaian, Atabal areto Miarritzen, eta iruditzen zait Nafarroa Behereko Herri Antzokiak egiten dituen egonaldi artistikoek bide eta babes interesgarri bat irekitzen dutela sortzaileentzat. Gainera, irudipena dut azken urteetan eskaintza zabaldu dela, aipatutako egiturek eta batez ere elkarteen edo herritarren bultzadari esker. Festibal interesgarriak ere badira: Zinegin, Bi harriz Lau Xori, EHZ eta Xiru festibala adibidez. Nik sumatzen nuen gosea hori da.
Deigarria da Ibon Egaña ikerlariak Izan gabe denaz liburuan dakarren datua. 1975etik 2005era Euskal Herrian egindako 2.300 literatur kritika aztertu ditu, eta iruzkinen %84an positiboa edo oso positiboa da balorazioa. Onbera gara euskaraz egiten denarekin?
F.E.: Hizkuntza gaztigatu, minorizatu eta jipoitu bat da euskara, eta gorabehera eta sindrome guztien azpian dago. Indartsua bazara, izan zaitezke munduko kulturarik horteroena, eta berdin-berdin izango duzu arrakasta. Baina gure kasua ez da hori, eta aipatu duzun datu hori da desoreka bat, baina aipatu daitezke beste hamaika. Guk baditugu, adibidez, arrakasta izan duten euskarazko rock taldeak, kide euskaldunik gabekoak. Ez nabil kritikatzen. Ez nabil koherentziarik eskatzen, baina gatozen lekutik gatoz, eta gurea da inkoherentzia ororen erresuma.
Halako datuak indar falta baten sintoma direla diozu, beraz.
F.E.: Argi eta garbi. Urte luzeotan estrategia pila bat jarri dugu mahai gainean, eta asko kontraesan mordo baten gatibu izan dira. On beharrez egingo genituen gauzak, baina horrek ez du esan nahi epe ertain edo epe luzera emaitza positiborik ekarri dutenik. Hasteko eta behin, hizkuntzaren kudeaketarekin egindakoa dago, eta hortik datozela aipatu erregresio batzuk. Gure belaunaldian erabat erdaldunak ginen Oñatin, eta orain eman zaio buelta. Gertatzen da irizpide linguistiko eta, nahi bada, baita irizpide ideologikoen arabera ereiteko moduko eremua zegoen lekuetan eman zaiola buelta kontuari, baina beste hainbat tokitan ez du funtzionatu estrategia horrek. Hau askoz argiago ikusten dugu hemen Iparraldean baino, gurea badelako kontestu bat urbanoa non gune urbano gutxik daukaten indarra euskararenari eusteko. Zein dira? Debagoiena, Tolosaldea eta punto. Bizkaian euskalkitik aurkitzen dituzu gune batzuk… Baina joan zaitez Bilbora, eta zer, eutsi dio ala ez dio eutsi? Ze kristo!, ez dio eutsi.
A.I.: Ihes egiten didate kontu soziokultural hauek. Nik bizi dut nire mundutxo hau nahikoa balitz bezala. Nire mundua ez da bakarrik euskarazko mundua, saiatzen naiz ulertzen ditudan mundu guztietara irekitzen. Kritikarena nik gehiago lotzen dut txikitasunarekin. Oso zaila da denok elkar ezagutzen dugun leku batean kritika oso landu bat egitea. Nik bihotzez diot kristoren errespetua bere bizitzako ordu libreak zerbait bere ustez ederra edo merezi dion zerbait sortzera dedikatzen dituen pertsonari. Errespetua diot ikaragarria, badakidalako horrek ez diola emango ez dirurik, ez osperik, ez ezer ere. Hortik dator pixka bat onberatasuna. Ez hainbeste hizkuntzarenetik.
F.E.: Baina kaltea dakar horrek epe ertainean. Puzten ari zarelako burbuila bat.
A.I.: Bai, kritika ez lantzeak kalte besterik ez digu eragiten. Parean daukazuna ezagutzeagatik kritika bat ez egiteak zaku handi horretan edozer gauza sartzeko bidea ireki du; hori ere egia da, baina bestalde konplexuz betetako herri bat ere bagara; kosta egiten zaigu parekoa kritikatzea gauza asko kontuan eduki gabe. Kritika faltak kalte egiten dio gure sorkuntza munduari. Izan beharko genuke nahikoa sano kritika sendo bat egiteko eta kritika landu bat egiteko, baina ikusten dut zaila hain herri txikia izanik.
F.E.: Badakizu zergatik Euskal Herrian ez dagoen soldadu ezezagunaren omenezko estatuarik?
Zergatik?
F.E.: Denok elkar ezagutzen dugulako! Baina, halere, esango nuke une honetan kritika literarioaren eraginkortasuna hutsaren hurrengoa dela. Noski, ahoz aho funtzionatzeko komenigarria da aldez aurretik norbaitek kritika bat egitea eta esan izana guai dagoela, baina gerta daiteke kritikariek guai dagoela esan, eta guganaino ailegatzean ez hainbesterakoa iruditzea eta katea eteten da.
A.I.: Baina hain gara herri miserablea eta pobrea, bertako batek zerbait egiten duenean euskaraz ona, edozein neurgailu pasatzeko modukoa, munduari buelta eman behar dio gurean ahoz ahokoan funtzionatu dezan eta arrakasta izan dezan! Ahal baldin bada, Madriletik. Eman behar diote sari bat Madrilen edo Madrileko norbaitek esan behar du ikaragarria dela, eta orduan denok deskubritzen dugu. Guk esan beharrean badauzkagula elementu batzuk oso-oso balekoak direnak; ez, egin behar dute beste hizkuntzan kontatuta buelta. Zerbait gaizki egiten dugu. Txikion konplexua da.
M.M.: Baina hori kritikaren ondorio baino gehiago ikusgarritasun faltagatik da. Lan on batek eman behar duen itzulia jendearengana iritsi ahal izateko… hori gertatzen da ikusgarritasun faltagatik.
A.I.: Hor, kultur kazetaritzan ari garenok daukagu kulparen zati bat, ze gu gara ikusgarritasun hori lortzeko tresnak ditugunak. Inork ez digu puto kasurik egiten!
The Sparteens taldekoak elkarrizketatzera joan, eta etxera inpresio argi batekin bueltatu nintzen: laburragoa da distantzia Hendaiatik Irunera, Irundik Hendaiara baino. Hala da?
A.I.: Ni gehiago kezkatzen nau Irundik Madril gertuago egotea Hendaia baino.
F.E.: Bai, eta Sevilla ere bai.
A.I.: Zerbait gaizki egiten ari garen seinale da hori, ez Madril edo Sevillakoa ezagutu nahi ez dudalako: ezagutu nahi dut hori ere, baina sentsazioa daukat Iparraldekoek Hegoaldekoei ere ez dietela asko begiratzen.
M.M.: Ez. Berdin-berdin da. Nik uste dut dela elkar ezagutza faltagatik. Hor bai dugula guk paper bat jokatzekoa.
F.E.: Nire ustez, gai honek bagaramatza berriro…
A.I.: Zer, hizkuntzara berriro?
F.E.: Iparralde eta Hegoalde kontu honek eztabaidaren puntu deli katu batera garamatza. Honi buruz hitz egin daiteke Iparraldea eta Hegoaldea parez pare baleude bezala, edo hitz egin daiteke beste modu batera, adibidez, aztertuz zenbat jende bizi den Iparraldean, eta zenbat jende bizi den Donostia aldean edo Bilbon. Lurraldetasuna eta kultur eraginkortasuna eta gauza gehienak bizitzan antolatuta daude eraginkortasun guneen arabera, hierarkia batzuen arabera. Eta iruditzen zait honetaz hitz egiten dugunean nahiko modu zerutiarrean hitz egiten dugula. Zertaz ari gara? Populazioaz, jendearen jatorriaz, per capita errentaz… Kultur analisiak egin nahi baditugu, jakin nahi badugu nola eragin genezakeen euskal ikuspegi batetik Lapurdin edo Nafarroa Beherean, horrek eraman gaitzake denen gustuko ez diren konklusio estrategiko batzuk ateratzera. Eta gai horiei maiz ez zaie heltzen kontu desatseginetan ez erortzearren. Planteatzen da denen arteko elkar ulermen bat egon behar litzatekeela, baina ez da errealista. Oso desberdinak direlako populazioa, presio guneak, eta antolaketak. Euskal mundua identifikatzen da maiz gipuzkoar munduarekin. Euskalduna izatea da gipuzkoarra izatea zenbaitetan.
Eta zu esaten ari zarena da baietz, ezta?
F.E.: Ba, bai! Neurri batean bada, baina ni prest nago trinkotasun hori duen lurralde batetik datorrenari kasu egiteko. Baina ni prest egoteak ez du esan nahi beste batzuk prest egongo direnik. Nik onartzen dut hor isurtzen dela zerbait nigan eragina daukana, gune dentso batetik datorrelako. Eta dentsoa den heinean ni erakarria sentitzen naiz. Grabitate indarrak horrela funtzionatzen du, dentsitatearen arabera.
Maiak esan duena, ordea, hor dago. Hegoaldeak ez du erakarmen ahalmenik Lapurdi, Nafarroa Behere eta Zuberoarentzat.
M.M.: Hala da. [Isiltasun luzea].
Lorea Agirrek esandakoa da hau: «Euskal Herrian une honetan, salbuespenak salbuespen, libururik onenak edo kazetaritza lan txukunenak edo musika proposamen interesgarrienak, eremu batzuetan bereziki, euskaraz sortutakoak direla».
M.M.: Nik batez ere euskal sorkuntza dut segitzen, eta, beraz, ez nintzateke kapable esateko orokortasun batean onena euskaraz sortutakoa dela. Nik ikusten dut oso gauza ederrak ateratzen direla. Hainbeste harribitxi ikustean, harritzen naiz egunero.
A.I.: Ni ados. Ez daukat batere konplexurik gauzen kalitatearen inguruan.
F.E.: Ni bat nator horrekin, baina esan beharrik al dago? Esan beharra dagoen unetik hasten naiz esaten ari den hori dudan jartzen.
A.I.: Ba, igual esan beharra dago, bai, ze asko kontatzen baitugu irratia entzuten dela euskaraz delako, antzerkira joaten dela euskaraz delako eta; ba, ez.
F.E.: Benetan bere buruan sinesten duenak ez du horrelakorik esan beharrik.
A.I.: Ados.