Maialen Igartua / 2013-09-03 / 1.227 hitz

Aiako Harria da Euskal Herriko lurralde zaharrena, ur azpitik lehenengo azaleratu zena; granitozko hiru tontorrek eta inguruko basoek osatzen dute parke naturala: paisaia naturala historiarekin nahasten den lekua.

Euskal Herria itsasoaren azpian zegoen duela 300 milioi urte. Gaur egun ezagutzen eta hainbeste miresten ditugun paisaia berdea eta mendi tontorrak existitu ere ez ziren egiten orduan, hertziniar orogenia gertatu zen arte: plaka tektonikoek talka egin zuten, eta ur azpian zeuden sedimentu geruzak tolestu egin ziren. Sedimentu horien azpian, berriz, magmaz osatutako poltsa bat eratu zen. Mendeen poderioz, hoztuz joan zen poltsa magmatikoa, higatu egin ziren gaineko sedimentu geruzak, eta gaur egun geratzen dena granitozko mendi bat da. Euskal Herriko granitozko mendi bakarra, eta lehenengo sortu zen lurraldea: Aiako Harria.

Mendiak izena eman dio bere magalean dagoen parke naturalari. Inguruko herrietatik garbi ikusten dira elkarren ondoan dauden harrizko hiru tontorrak: Irumugarrieta tontorrari hiru herriren mugen artean egoteak eman dio izena —Irun, Oiartzun eta Lesaka—; Txurrumurru da erdikoa; Errolbide, berriz, tontorrik garaiena da, 832 metro baititu.

Aiako Harria da, noski, parkeko puntu garrantzitsuena, baina ez da bakarra. Gipuzkoako bost herritako lurretan dago (Oiartzun, Errenteria, Donostia, Hernani eta Irun), 6.913 hektareako eremu zabalean, eta ikusteko eta ikasteko asko dago Aiako Harria parke naturalean. Baita naturaz gozatuz paseatzen ibiltzeko aukera ere. «Tontorretara igotzea aukeratzen dute askok, baina parkean bertan ere badira hainbat ibilbide egiteko aukerak», adierazi du Miren Olivak, parkeko gidariak.

Natura historiarekin uztartzen da Aiako Harria parke naturalean; ingurune naturalean, giza aztarnak ere nonahi ikus daitezke. Oielekun (Oiartzun), esaterako, harrespilak ikusteko aukera dago. Gure arbasoak, Burdin Aroan, gorpuak erre eta errautsak lurperatzen hasi ziren. Eremu horiek, bereizteko, harriekin inguratzen zituzten. «Oielekuko harrespila berezia da, zortziaren forma duelako, eta denboran zehar oso ongi mantendu delako», dio Olivak. Pirinioetatik gertu baino ez dira agertzen harrespilak, 600 metrotik gora.

Pago motzak ere ugari daude Oielekun, basogintzak eta ikazkintzak eremu honetan izan duten garrantziaren erakusle. «Pagoa ondo ondotik moztu beharrean, bi edo hiru metrotara mozten zuten; horrela, zuhaitza ez hiltzea eta adar berriak ematea lortzen zuten, eta etekin handiagoa ateratzen zioten». Pagoak urtez urte ematen zituen adar horietatik ateratako egurrarekin, ikatza egiten zuten. Eta, forma aproposa zuten adarrak, ontziak egiteko erabiltzen zituzten.

Pagoak eta haritzak dira Aiako Harria parke naturaleko zuhaitz naturalak. Azken urteetan, ordea, pinu asko landatu dituzte, basogintzarako. «Orain berezko basoak berreskuratzeko lanetan ari dira», esan du Olivak. Oraindik ere badira pagadi eta harizti ederrak, ordea. Endarako hariztia eta Añarbeko harizti pagadia, adibidez.

Basogintzarako eta ikazkintzarako soilik ez; abeltzaintzarako ere asko erabili dituzte Aiako Harriaren inguruko baso eta zelaiak. Akolan, Hernanin, saroiak ikus daitezke oraindik, garai batean abeltzainek lurra mugatzeko erabiltzen zuten sistema. «Erdian mugarri bat jartzen zuten, eta, inguruan, harriak». Olivaren esanetan, ganaduak saroiak mugatutako lur sailean pasa behar zuen gaua. «Bestela, isuna jartzen zioten abeltzainari».

Parkeko aztarna zaharrenak, bestalde, Aizpitarteko haitzuloetan aurkitu dituzte, Errenterian; goi paleolitoko aztarnak aurkitu dituzte hor. Listorretako natur gunetik gora igota irits daiteke haitzuloetara, parkeko paisaia ederrez gozatuz. Listorretan, berriz, patxada ederrean pasa daiteke eguna, natur guneko mahaietan jarrita, adibidez.

Aiako Harria parke naturalean barrena, landaredia zabala ikus daiteke. Soldanella villosa da, beharbada, bereziena. Izan ere, Pirinioen mendebaldean eta Kantauri ekialdean baino ez da aurkitzen landare hori, erreka bazterretan eta leku hezeetan. Eta faunaren aldetik ere, noski, aberatsa da parkea; orain arte, 170 espezie ordun katalogatu dira. Tontorretako harkaitzetan, esaterako, sai arrea eta belatz handia aurki daitezke. Mendiaren magalean, berriz, arrabioek eta baso igel gorriek pizten dute ibiltarien arreta.

Gipuzkoako parke bisitatuena

Aiako Harria parke naturala 1995ean sortu zen, «natura babesteko eta mantentzeko helburuarekin». Ordutik, arauturik dago parkeko jarduera: besteren artean, ezin da autoarekin sartu, ezin da surik egin eta debekatuta dago kanpatzea. Parkean duten natur aberastasuna eta historia ezagutzera emateaz, berriz, Arditurriko interpretazio zentroa arduratzen da. Oiartzunen dago interpretazio zentroa, Arditurriko meategi zaharretan.

Parkeko informazioa ematen dute interpretazio zentroan. Zer ikus dezaketen esaten diote bisitariari, ibilbideak proposatzen dizkiete, eta, noizbehinka, irteerak ere antolatzen dituzte. «Irteeretan, natura eta historia nahasten ditugu». Olivaren esanetan, Gipuzkoako parkerik bisitatuena da. Interpretazio zentroan, 15.000 bisitari inguru izaten dituzte urtean.

Arditurriko meategiko erraietan

Mineraletan aberatsak dira Aiako Harriaren inguruko lurrak; Arditurriko meategia, Oiartzunen, erromatarren garaitik ustiatu dute, eta haiek utzitako aztarnak ikus daitezke orain.

Aiako Harria sortu zenean, lur azpian eratutako poltsa magmatikoak ur asko askatu zuen, mineraletan oso aberatsa. Arbelak zituen zirrikituetan barrena zabaldu zen ura, eta, lurrundu zenean, mineralak kristalizatuta geratu ziren Aiako Harriko arbelaren zirrikituetan. Horregatik, inguruko harriak oso aberatsak dira mineraletan. Gizakiak erromatarren garaitik hasita ustiatu ditu Aiako Harriko mineralak. Horren erakusgarri, Arditurriko meategiak.

1984an itxi zuten Arditurriko meategia, errentagarri izateari utzi ziolako. Meategiko laborategia Aiako Harriko interpretazio zentroa da orain, eta han hasten dituzte meategietara egiten dituzten bisita gidatuak. Meategiko historia argitzen duen bideoa ikusten dute lehenik bisitariek. Kanpoan, berriz, meategiarekin lotutako beste egitura batzuk erakusten dizkie gidariak, Miren Olivak. Dekantagailu zaharra, esaterako. «Mineralak igerileku moduko batean sartzen zituzten, eta, dentsitatearen arabera, banatu egiten ziren».

Dekantagailuaren parean, berriz, tratamendu planta izandakoaren paretak geratzen dira orain. Eta, dekantagailuaren azpian, bi tunel. «Hortik trena ateratzen zen, mineralez beteta, eta Pasaiako porturaino joaten zen». 1966ean desagertu zen trena, autopista egiten hasi zirenean. Ordutik, kamioiez garraiatzen zuten minerala. Trenbide zaharra oinezkoentzako bide bihurturik dago orain. Oiartzunetik, oinez irits daiteke Arditurrira. Eta jende askok, bizikletaz egiten du bidea.

Meategiko sarrera zaharrak agerian daude oraindik. Bisitariak, ordea, burdinazko ate batetik sartzen dira. Atetik sartu eta berehala nabaritzen da tenperatura aldaketa. «Hemen barruan hamabi bat gradu egiten ditu urte osoan», ohartarazten du Olivak. Eta, kaskoa jantzita, hortxe bertan hasten da bisita.

Gora begiratuta, erromatarrek egindako galeriak ikusten dira, suaren eta ur hotzaren kontrastearekin gutxika gutxika eginak. Olivak linternarekin argiztatutako zatian, argi ikusten dira suak eragindako forma leun eta borobilak. Erromatarrek hamabost kilometro ireki zituztela uste dute; arkeologoek, ordea, hiru kilometro eta erdi baino ez dituzte aurkitu. Bisitatu daitekeen zatiak, berriz, 600 metro baino ez ditu, baina nahikoa dira meategiaren mendetako historia eta lan egiteko modua ulertzeko.

Zortzi pisu ditu meategiak; lehen hiruak, erromatarrek irekiak. Zilardun galena ateratzen zuten arbel artetik, beruna eta zilarra lortzeko. Galtzada erromatarren bidez garraiatzen zuten materiala, eta apaingarriak zein txanponak egiten zituzten. «Pentsatzekoa da meategi hau aberatsa izango zela zilarrean; izan ere, erromatarrek izugarrizko lana egin zuten meategiko hirugarren pisua urperatzen zuen ura errekara bideratzeko».

Olivaren esanetan, Europan ura bideratzeko cuniculus gutxi geratzen dira funtzionamenduan; Arditurrikoa da bat. Hari esker, bisitariak lasai asko ibil daitezke oraindik erromatarrek irekitako galerian zehar, errekaren ur mailaren azpitik egon arren. Harri artean aurrera egin heinean, garbi entzuten da gainetik pasatzen den errekaren ur hotsa. Hezetasuna ere handia da, eta etengabe tantak erortzen dira sabaitik.

Meategiaren gainontzeko bost pisuak XIX. mendean irekitakoak dira, dinamitaz lehertuta. Gaur egun, ordea, ezin dira bisitatu, ur azpian geratu direlako. «Meatzariek, lanean ari ziren bitartean, xurgatze ponpekin ateratzen zuten ura. Meategia itxi zenetik, ordea, urez betetzen joan dira cuniculusaren azpitik dauden pisuak». Galerien hormetan, oraindik garbi ikusten dira dinamita sartzeko egiten zituzten zuloen markak.

Minerala garraiatzeko erabiltzen zituzten bagonetak ere ikusgai daude oraindik. «Mandoak erabiltzen zituzten bagonetak mugitzeko». Lur gainera, berriz, igogailuan igotzen zuten materiala. Kanpoko argia sartzen da igogailuaren zulotik; baita ura ere. Pieza guztiak herdoilduta egon arren, bisitariak erraz irudika ditzake meatzariak, orain zulo bat baino ez den horretatik bagonetak igotzen.

Gaur egun, minerala biltzen zuen arbela baino ez da geratzen. Ustia zitekeen mineral guztia ustiatu du dagoeneko gizakiak, eta garai batean mineral hark betetzen zituen zuloetan barrena ibiltzen dira orain bisitariak. «Hau ez da paisaia naturala, noski». Gizakiak mendez mende moldatutako paisaia da, Euskal Herriko leku zaharrenetakoan. Mineral gutxi geratzen da orain, baina balio historikoa izugarria da.