Estibalitz Ezkerra / 2015-02-08 / 795 hitz
Nazien krimenen ikur den kontzentrazio zelaia askatu zela 70 urte bete direnean, hondamendia nola errepresentatu eztabaidagai da oraindik.
Auschwitzen ostean poesia idaztea ankerkeria hutsa da», idatzi zuen behin Theodor Adornok, nazismoak eragindako krimenen ikur bihurtu den kontzentrazio esparrua aintzat hartuta. Maiz aipatu izan dute Frankfurteko eskolako pentsalariaren esaldi hori hondamendiaren ostean poesiak eta, oro har, arteak, ederra denaren aldarri gisa ulertuta, inolako tokirik ez dutela adierazteko. Adornok, ordea, ez zuen poesiaren idazkuntza buruan adierazpen horiek egitean, Shoah eragin zuen gizartearen balio kulturalak errepresentatzen dituen ekoizpen artistiko orok dakarren etika eta estetikaren arteko tentsioa baizik. Bere hitzek eraginiko gaizki-ulertuaz ohartuta, geroago pentsalari alemaniarrak idatzi zuen: «Sufrimenduak… exijitzen du debekatzen duen arte horren beraren existentzia ere».
Kontua, beraz, ez da poesia beharrezkoa den ala ez, baizik eta nola negoziatu hondamendiaren errepresentazioak eragin dezakeen bortxa epistemologikoa —hondamendia berregitearen prozesuan biktima behin gehiago biktima bihurtzea, baina, baita irakurketa prozesuan irakurlea biktimarekin gehiegi identifikatzea ere, haren lekua hartuz—, eta nola heldu sormen prozesuan inplizitua den alderdi estetikoari.
Azken horren inguruan idatzi du Brett Kaplanek; zehazki, «desiragarria ez den» edertasunari buruz. Auschwitzi buruzko argazki ezagunenetako asko dokumentu gisa sortu ziren, dela naziek, dela indar aliatuek, arrazoi ezberdinak zirela medio, kontzentrazio esparruan jazotakoaren nondik norakoak publiko jakin bati —nazi goi kargudunak, buruzagi aliatuak, epaileak— ezagutarazi eta gertaerak beraiek gordetzeko asmoz.
Gaur egun, irudi horiek izua ez ezik bestelako sentimenduak ere eragiten dituzte. Varsoviako ghettoan eskuak altxatuta ageri den mutikoaren argazkiaren edertasunaren gainean idatzi dute askok, une ezin dramatikoago bat ezin hobeto jasotzen duelako —gaur egun badakigu muntaketa bat izan zela, baina horrek ez du baliogabetzen Varsoviako ghettoaren existentzia, halako eszenak gertatu ahal izan zirelako—. Halako adierazpenak bi ustetatik abiatzen dira: batetik, hondamendiak itxura jakin bat duela, eta, bestetik, hura errepresentatzeko kode jakin bat dagoela eta, horren arabera, irudi edo testu batzuk hobeak edo ederragoak direla beste batzuk baino.
Ikuspuntu horrek, baina, badu arrisku bat. Hondamendia, dela Shoah, dela genozidioa —azken horren adibide da Shoah, baina arrazoi politikoak tarteko, lehena bigarrena bihurtu da, eta, ondorioz, haren arabera epaitzen dute gizakien hilketa masibo oro—, kategoria huts bihurtzen denean, drama edo komedia diren bezala, ezabatu egiten dira haren berezitasun guztiak, haren esanahi politikoa. Horixe zuen buruan Adornok adierazi zuenean: «Genozidioa literatura konprometituaren kultur jabetza bihurtzen denean, errazagoa da hiltzailea sortu zuen kulturaren esaneko bihurtzea».
Ikuspegi ezberdinak
Bultzada estetikoa indargabetzeko asmoz, batzuen joera izan da lekukotza eta memoriak lehenestea, haietan «asmo estetikorik» ez ei dagoelako, biktimak «zuzenean» hitz egiten baitu. Eta, hala ere, Auschwitzen inguruan gehien aipatzen den testigantza, Primo Leviren Se questo è un uomo (1947), poema batekin hasten da: «Zuen etxe epeletan/ arriskurik gabe bizi zaretenok,/ arratseko itzuleran jateko beroa/ eta begitarte atseginak aurkitzen dituzuenok:/ kontsidera ezazue gizon bat ote den/ lohietan lan egiten duena/ bakerik ezagutzen ez duena/ opil baten erdiagatik borrokatzen dena/ bai edo ez batengatik hiltzen dena./ Kontsidera ezazue emakume bat ote den/ ez ilerik ez izenik/ oroitzeko indarrik ere ez duena/ neguko igel bat bezain/ begi hutsik eta magal hotzik dena./ Pentsa ezazue hori gertatua dela:/ hitzok utzi dizkizuet./ Atxiki itzazue zuen bihotzean,/ etxeko egonean, kaleko ibilian,/ oheratzean, jaikitzean;/ berritu zuen seme-alabei./ Bestela, porroka dakizuela etxea,/ elbarri zaitzatela eritasunak,/ uka diezazuetela begia zuen ondorengoek» (Hau gizon bat bada, Mikel Irurtiak euskaratua, Alberdania 2011). Poemak lekukotza gisa funtzionatzen du Auschwitzen jazotakoaren zertzeladak eskaintzen dituelako, eta, aldi berean, irakurleari esaten dio jarraian datorrena aintzat hartzeko eta belaunaldiz belaunaldi transmititzeko, hildakoei gutxienez hori zor baitzaie.
Hartu orain Anne Sextonen After Auschwitz poema (1973, Auschwitzen ostean): «Haserreak/ amu bat bezain beltz/ gainditu egiten nau./ Egun bakoitzak,/ nazi bakoitzak/ goizeko zortzietan, haur bat hartu/ eta gosarirako salteatu zuen/ bere zartaginean./ Eta heriotza begira dago axolagabe/ eta azkazal azpiko zikinkeria kentzen du./ Gizakia gaiztoa da,/ ozen esaten dut./ Gizakia lore bat da/ erre egin beharko litzatekeena,/ ozen esaten dut./ Gizakia/ lohitutako txoria da,/ ozen esaten dut./ Eta heriotza begira dago axolagabe/ eta uzkian hatz egiten du./ Gizakia bere behatz txiki arrosekin,/ bere atzamar miresgarriekin/ ez da tenplu bat/ komun bat baizik, / ozen esaten dut./ Ez utzi gizakiari inoiz gehiago kikara goratzen./ Ez utzi gizakiari inoiz gehiago liburu bat idazten./ Ez utzi gizakiari inoiz gehiago zapatak jartzen./ Ez utzi gizakiari inoiz gehiago begiak goratzen,/ uztaileko gau goxo batean/ Inoiz ez. Inoiz ez. Inoiz ez. Inoiz ez. Inoiz ez./ Ozen esaten ditut gauza horiek./ Jaunari ez entzuteko erregutzen diot». Zerk egiten du Leviren poema Sextonena baino onargarriago, biek ala biek hondamendia bere krudelean aurkezten badigute? Bata bestea baino estetikoagoa da? Zergatik?
Charlotte Delbok behin esan zuen ez dagoela Shoah deskribatzeko forma bakarra, izugarrikeriak forma bera gainditzen duelako. Horregatik, bere lanak collage modukoak dira, lekukotza zein poemak tartekatzen dituztenak, bere lekukotza zein Auschwitzetik pasatutako beste hainbatenak, Shoah esperientzia kolektiboa izan zelako, ez gizaki edo talde bakar batena. Alde horretatik, Shoah-en inguruko literaturan, nagusi izan den korrontearekin hautsi egiten du: Auschwitzetik pasatutako guztiak ez ziren juduak.