Askoz hobea! [barrez] Tira, pelikulak egiteko nire era nahiko zabala izaten da. Kasu honetan, fikzioa izanik, nahiko itxita eraman behar nuen istorioa filmaketara, baina bazeuden tarte batzuk Super8-an grabatuak, muntatzerako lagata neuzkan ere espazio batzuk esperimentatzeko, eta muntatzean egon da jolasteko aukera. Hasieran irudikatzen duzu pelikula nolakoa den, baina grabatuz eta muntatuz zoazen heinean, hasierako abiapuntua aldatuz doa. Gidoia oso landua zegoen, eta konfiantza handia nuen istorioak funtzionatuko zuela; gero, lokalizazio on bat topatu genuen, aktoreak aukeratzen ere asmatu dudala uste dut… Hasieran arriskua zegoen, oso ausarta zen nire aukeraketa, eta erronka bat zen, baina horretan ere pila bat hobetu dugu. Arrisku asko nituen, alde askotatik, lokalizazioa, bi urtarotan grabatzea… baina horrekin ere pelikula asko hobetu da. Normalean, lan egiten baduzu gidoi batetik zuk irudikatu duzunetik asko hobetzen dela. Gertatzen da gauza batzuk kanpoan geratzen direla eta beste batzuk beste zerbait bihurtzen direla, eta bide horretan beti hobetuz zoaz.

Baserri giroa da filmaren oinarria, zuk ongi ezagutzen duzuna. Noraino da autobiografikoa?

Istorio hau ez da benetakoa, ez da niri gertatutako ezer kontatzen. Bai egon daiteke atmosfera bat, nire amona ere hor egoten zen sukaldean eserita, isilik, edo belarra biltzeko garai horiek ere gogoratzen ditut… Berez ez da ezer erreala, nire familian ez da istorio hori gertatu. Baina, modu batera edo bestera, kontatzen dut nire etxean, nire auzoan eta Gipuzkoa osoan gertatu dena baserriarekin. Ni jaio nintzen baserriaren inguruan inor ez da bizi baserritik, orain dela belaunaldi bat bai; baserri gehienak hutsik daude, edo txalet bihurtuta… Hor aldaketa handia gertatu da, eta nik bizi izan dut, baina dena da fikzio bat.

Belaunaldien eta mundu ikuskera ezberdinen arteko talka dago istorioaren oinarrian. Talka konponezina da, ala badira elkargune izan litezkeen lekuak ere?

Uste dut pelikulak berak ematen duela bide bat-edo. Hasieran talka izugarria da, baina poliki-poliki agertuz doaz agian irudikatu ez lituzketen elkarguneak. Alde horretatik, uste dut baserria azken gizaldian izan den moduan, munduko zentro izate hori, bizitzeko ekonomia, babesleku espirituala… ez da sekula bueltatuko, hori argi dago bukatu dela, baina pelikulan ere agertzen da transmisioa ez dela apurtzen; aspalditik datorren jakituria hori ez da galduko, modu batera edo bestera, transmisioa gertatzen da. Tomas pertsonaiari [baserriko aita], adibidez, bere mundu guztia, sinesten duen guztia, jausi egiten zaio, baina bere autoritate hori jaustean beste bide batzuk topatzen ditu, eta baserria ere hortik joango dela uste dut. Ez dakit, espero dut behintzat belaunaldi berriek, era batera edo bestera, lurra lantzen jarraitzea, bestela besteen menpe egongo gara beti, ez dugu sekula izango gure bizitzen kontrola. Hori agian ez da orain arte bezala izango, ez dugu edukiko behar dugun guztia baserrian, agian beste toki batzuetatik hartuko ditugu ideiak, babesa, laguntasuna… Eta agian familia ez da izango instituzio ukiezin hori, baina espero dut baserria eraldatzea beste toki interesgarri batera. Bestalde, uste dut baserrian funtzionatu izan duten balio batzuk gizarteak ere hartu beharko lituzkeela eta hartzen dituela: sentimendu komunitarioa, auzolana…

Inkomunikazioa da filmak ukitzen duen beste auzietako bat. Gaia hori izatetik dator istorioa hitz gutxirekin eta, batez ere, irudien bidez kontatzeko hautua?

Pelikulak bi zati nagusi ditu kontatzeko eran. Hasieran, Amaiaren [baserriko alaba] ikuspuntutik kontatzen da istorioa, eta Amaiak ematen dio mugimendua, musika, hitza, off-eko ahotsa… estilo batean kontatua dago. Estilo hori aldatzen da Tomasen ikuspuntura pasatzean, eta haren izateko erarekin zerikusi handia du narrazioak; ez dago hainbeste hitz, ez dago musikarik, planoak luzeak dira, dena da estatikoagoa… Joko horretan sartu ginen, nahiko modu naturalean. Muntatzean ere asko aldatu zen, erritmoa ere orduan markatu genuen asko. Uste dut pelikulak eraman nauela hitz gutxi eta begirada asko erabiltzera: gidoitik jada kenduz joan naiz elkarrizketa asko, baita niri gustatzen zaidan zinema ere hitz gutxikoa delako, ikus-entzunezko hizkuntza gisa, irudiarekin kontatzea oso gogoko dudalako.

Gogoko duzun zinema ere halakoa dela diozu. Zein erreferentzia izan dituzu buruan?

Ez dakit, ez naiz bakarrarekin geratzen. Pelikula bat ikusten dudanean eta pentsatzean zeinen ongi dagoen kontatua… ez delako erraza. Elkarrizketak kenduz nola kontatu, hor dago erronka dezente, eta gidoia idatziz zoazen heinean topatzen duzunean sekuentzia bat irudi batekin nola borobiltzen den… hori oso polita da. Ikusten dudanean sekuentzia bat begirada batekin kontatua, bi esaldi kenduta… ba inpaktatzen nau. Ez dakit, uste dut ez naizela besteei begira egon, gidoian hori landu dudala. Kirmen Uriberi ere harrapatu nion ideia bere poema batetik, inkomunikazioarena oso ongi esplikatzen duena oso poetikoki eta hitz gutxirekin. Azkenean, intuitiboki bilatzen joan naiz nola kendu elkarrizketak.

Ez dakit beste erreferentzia bat izan ote den, baina Jorge Oteizaren testu batean inspiratu zinen Soroa ontzeko, Bertsolari-ren hainbat iruditan ere haren isla ageri da… eta amamen inguruan ere idatzi zuen artistak. Hemen ere inspirazio iturri izan zaizu?

Hemen… «Orain dela 80 amama Neolitoan bizi ginen» esaldi horrek aspalditik sortzen dit ezinegon pixka bat, batez ere denboraren erlatibitate hori dagoelako muinean, eta modu batera edo bestera, aspalditik mugitu nau esaldi horrek. Uste dut hortxe dagoela pelikularen gaia, esaldi horretan; modu batera edo bestera apurketa bat gertatzen da, baina «orain dela 5.000 urte» esan beharrean esaten baduzu «orain dela 80 amama» ez da hainbeste, eta hau ere, modu batera edo bestera, gaindituko dugu. Esaldi hori aspalditik ibili da bueltaka nirekin, eta bat-batean zentzua bilatu nion, nola egon zitekeen filmeko pertsonaia bat ere esaldi horrekin mugitua… Transmisioaren ideia oso argi zehazten du, eta horregatik hartu nuen. Oteiza aspaldi irakurri nuen, eta beti geratzen zaizkit lau edo bost xehetasun irudiak sortzen dizkidatenak; oso irudi indartsuak iradokitzen dizkit.

Pertsonaiei dagokienez, Kandido Urangak jokatzen du protagonistetako baten rola, aitarena. Krisian dagoen pertsonaia da Tomasena. Hasieratik pentsatu zenuen Urangarengan?

Bai, bai, Kandido eta Klara Badiola hasieratik, gidoitik, hor egon dira. Kandidorekin Txotx grabatu genuen orain ia hogei urte, eta ordutik ez genuen lanik egin, baina nik banekien egunen batean berarekin lan egingo nuela, eta pertsonaia sortu zenean, bera zen hasieratik, duen fisikoagatik, ahots hori… Oso logikoa izan zen berari deitzea, eta pozik hartu zuen eskaintza. Agertzen den bakoitzean pantaila betetzen du Kandidok, oso erraza da berarekin lan egitea.

Klara Badiola, berriz, Isabel da, ama. Nolako pisua du istorioan?

Protagonistak aita eta alaba dira, baina, azkenean, emakumeen istorio bat da. Autoritate maskulinoa edo patriarka dago hor kili-kolo, eta une batean pertsonaia maskulinoak oso modu bortitzean jokatzen du, bere alabak aurre egiten diolako. Eta zer egiten du Isabelek? Tinko eutsi bere tokian. Horregatik da inportantea. Hortik aurrera, paradigma maskulinoak femeninora joaten dira, eta sentsibilitateak eta balio femeninoek irabazten dute. Horretatik ere asko dago pelikulan; aztertzen hasita, uste dut aldaketa horren isla dela, gizartean gertatzen ari den zerbait, gainera.

Iraia Eliasek jokatu du Amaiaren rola, beste protagonistarena. Arriskuak aipatu dituzu lehen… Elias antzerkian aritutakoa da, baina ez film luze batean. Protagonistaren rolerako hura aukeratzea ere apustua izan da, ezta?

Bai, behin Klara eta Kandido banituela aukeratu nuen. Amaiaren kolorea filmean beltza da, eta hasieratik nahi nuen irudi bat oso beltzera eramaten ninduena, begi beltzak, ile beltza, beltzarana… Bestalde, pelikuletan sinesgarritasuna oso inportantea da, eta banituen aukerak aktore ezagunagoekin, baina beste istorio, beste pelikula batzuetatik zetozen… eta ezezaguna izateak erakartzen ninduen. Antzezlan batean ikusi nuen Iraia, eta indarra dauka. Hasieratik heldu zion pertsonaiari oso indartsu, eta oso azkar hartu zuen dinamika; benetan sinetsi zuen lan hori egin zezakeela, eta bilakaera izugarria izan du.

Eliasekin batera, Ander Lipusek eta Manu Urangak jokatu dituzte seme-alaben rolak. Zer bilatzen zenuen haiengan?

Manuk Kandidoren antz handia du, haren semea da, eta, horrez gain, indarra du begiradan. Ez da aktorea, baina presentzia izugarri indartsua dauka. Iraiaren ondoren aukeratu nuen, eta orduan ja pentsatu nuen apustu egitea aktore talde ezezagunagoaren alde. Ander Lipusek ere ez du hainbeste zinema egin, baina gogoa nuen berarekin lan egiteko. Haren pertsonaiak barre asko egiten du, eta Lipusen irudia horrela eduki dut beti, nahiz eta edozein rol dramatikotan sar daitekeen. Intuizioarekin jokatu nuen pixka bat.

Eta uneoro, hor dago amama, isilik, begira. Zer da zuretzat amama, izenburura eramateko?

Amama, azkenean, gure arbasoen arima dela uste dut, modu sinboliko batean. Izan garen hori da, irudi batean ematen dizu hor dagoela izan garen hori. Arriskuan dagoen hori ere bada amama, eta, nahiz eta isilean egon, oso presente dagoen pertsonaia, modu batera edo bestera dena kontrolatzen.

Mursegoren musikak laguntzen du istorio guztia. Zein giro lortu nahi zenuen doinuon bidez?

Mursego deskubritu nuen ez hain aspaldi, orain dela hiru urte-edo; haren disko guztiak erosi nituen Durangon, eta flipatu egin nuen… Baino hau zer da hau? Hainbeste erregistro ezberdin, jolasteko gaitasun hori… Pelikulan txeloa aukeratzeko arrazoia izan zen pentsatzea bi espazio diferenteetan ongi kokatuko zela, zubi lana eginez bezala; entzun dezakezu oso gauza tradizional bat bezala, edo beste konotazio batzuekin. Dena elkartzeko gaitasuna ikusi nion.

Amama bakarka zuzendutako fikziozko lehen film luzea duzu. Lan pertsonalagoa izan da hau?

Baietz uste dut, nahiz eta Aupa Etxebeste! ere oso pertsonala zen. Orduan, muturrera eraman nuen nire herriko istorio bat, Zarautz, Beasain edo beste edozein tokitan gerta zitekeena. Baina oraingoan badago, nire ustez, haurtzarora joate bat; nik azkenean baserriaren eta hiriaren arteko bide hori bizi izan dut, ari naiz bizitzen eta bizitza guztian bizi izan dut. Alde horretatik, bada zerbait pertsonalagoa. Eta nola heldu diodan pelikulari ere bai. Film laburretatik-edo nire imajinarioa eraman dut muturrera, oso kontziente, gustatzen zaidalako, eta Topeka, Sarean, Artalde laburren bidetik, eta Bertsolari-ren bidetik gero, azkenean hau egin dut, oso modu librean, sentitzen dudan bezala eta inongo presiorik gabe. Aspalditik buruan nituen irudi surrealista pila bat atera dut, eta oso gustura geratu naiz.

Euskal Herrian kokatu duzu istorioa, baina lehengo bizimodu horren galera gai unibertsala dela esango zenuke? Ulertuko da, beraz, hemendik kanpo?

Gu agian ohituta gaude, baina baditut lagun amerikar batzuk, eta haiek diote flipatzen dutela nola bizi diren hemen, herri edo teilatupe berean, hain mundu ezberdinak. Han sekula ez dute hori eduki, beste herrialde askotan aspaldi eman zen pauso hau, duela hiru belaunaldi agian. Hemen, hain toki txikian normal-normal elkarrekin bizitzen ikustea, harritzekoa zaie. Alde horretatik kanpotarrentzat erakargarria izan liteke; askok ez dute sinetsiko hau gaur egun gerta daitekeenik, baina leku askotan gertatzen ari da, beste batzuetan hurrengo belaunaldian gertatuko da… Filmatzear nengoela, John Bergerren trilogia bat irakurri nuen, eta oso bitxia izan zen, Tomasen pertsonaia ikusten bainuen Puerca tierra-ko kontakizun batean, ia esaldi berak esaten zituen. Aspaldi idatzia da, eta Frantziako landan kokatua dago, baina azkenean istorio berak dira: baserritarrek ardi berak jezten dituzte, gatazka berak dituzte, hiria beti dago hor… Unibertsala da, bai. Azkenean, familia arteko istorio bat da, eta halakoak hirian, herrian edo baserrian gertatzen dira; Soriako herrixka batean ere gerta liteke inkomunikazio hori; alde horretatik ere oso unibertsala da.

Euskarazko zinemaren loraldiaz hitz egiten da aspaldian. Loreak Sail Ofizialean egon zen iaz, ibilbide oparoa izaten ari da gainera… Eta, orain, Amama. Nola ikusten duzu zuk panorama?

Nik ikusten dut aspalditik gabiltzala gauza indartsuak egiten. Sail Ofizialera joan edo ez inportantea da, bai, baina hamar urteotan ari gara urtero hiru edo lau pelikula egiten, normal-normal, eta 65 film labur egiten dira urtean. Jende pila bat gaude film laburrak egiten hasi ginenak, eta, laburretan batez ere, kristoren aukera dago benetan mugitzen zaituzten gauzak jorratzeko eta esperimentatzeko, beldurrik gabe. Lan pila bat egin dugu horrela, eta beldurra galdu diogu pelikulak egiteari. Gogoz ari gara proiektu berriak planteatzen; batzuk ongi ateratzen dira, beste batzuk ez hainbeste, baina badago jarrera bat zinema egiteko. Teknikari oso onak ere badaude. Kasualitatez gertatu da bi pelikula segidan aukeratzea, eta ze ondo, ez? Ze ondo, euskaraz ari garelako lanean, luxu bat delako. Ongi legoke honek ekartzea gure zinema kanpoan ere entzutea. Eta Loreak Oscarretarako izendatua egotea jada… Hori oso ongi datorkigu atzetik gatozenei.

Zein ibilbide aurreikusten diozu Amama-ri?

Urriaren 16an estreinatuko da Euskal Herrian eta Espainian aretoetan, eta espero dut jendea saldoka joatea ikustera [barrez], galarako sarrerak hiru ordutan amaitu diren bezala, ba horrelaxe. Uste dut filma oso erraz ikusten dela, harrapatzen zaituela, eta ikusi duen jendeak dio oso gertukoa dela. Kanpoko festibaletatik jada hasi dira pelikula eskatzen, eta uste dut jaialdi batzuk egingo dituela.