Nora Arbelbide / 2014-03-01 / 1.907 hitz

Piarres Larzabal tarteko, Neolitotik abiatzen den mundu bat konbokatzen du ‘Libertitzeaz’ saiakerak, antzerki bat eman aitzineko beldurraren eta urgentziaren kontzientziaz, hor gezurrik ez izatea eragiten baitu.

Gazte batek erran dio: «Ez du idudi liburu bat. Iduri du mintzo zarela». Hori da egin nahi izan duena Libertitzeaz (Pamiela) liburuaren idazle, irakasle eta ikerlari baxenabartarrak (Kalifornia, 1959). Denbora eskatu dio ahots horren aurkitzeak. Funts aldetik, euskal kultura ez-euskaldunei ezagutzeko premiaz ari direla zenbait, haren iduriko hori «luxu» bat da: «Hobe genuke euskaldunei ezagutaraztea eta praktikaraztea». Liburuak badu horretarik. Bestetik, Libertimendua bihar, 09:30ean Donibane Garazin.

Liburu honetan egia baten bila ere aritu zarela erran ote daiteke?

Antzerkiaren beldurrak, antzerkia eman aitzineko asteko beldur horrek du eragiten hor gezurrik ez izatea. Antzerkilaria dilindan izanen delarik, amildegian, eman behar zaio trenkatzen ez den soka. Egoera horretan ematen da dena. Eta nik uste dut dena hori dela erraten liburuan. Hori dut egiatasun deitzen. Dena ematea, izugarri ongi atera dadin pertsona, antzerkia, eta, beraz, proiektu komuna. Egon dadin zerbait horretarik euskararen arkan, memorian.

Piarres Larzabal agertzen da sakon; haren metaforen egiteko manera hori xeheki aztertu duzu, gaurko munduari dagozkion batzuk antzemateko guk edo. Bada horretarik?

Larzabalen arrakasta misterio bat da antzerki egile guzientzat. Iduri du idazten duela mundu biziki hetsi batendako. Eta hau da Hegoaldean hobekienik funtzionatu duena orain arte. Beraz, ene ustez, mundu hetsi hori berea zuen alegiazko mundu bat zen. Ez du existentziarik errealitatean. Alta, jendeak onartu du mundu hori berea balitz bezala. Hor gara sartzen mundu metaforikoan. Bada bigarren gauza bat. Idazten duelarik badaki Larzabalek konektatzen publikoarekin, publiko horrek dituen erreferentziekin. Igortzen ditu horrelako keinu batzuk, jendeek ezagutzen dituzte, eta osotasuna dute hartzen. Hortik sartze bat dute eremu horretan. Ez baita kanpotik jina eta plakatua. Zubi horiek etengabe egiten ditu. Bada idazkera bat izugarri komunikatiboa.

Eta orain zer egin horrekin?

Orokorki, Larzabalen mundua telebistaren aitzinekoa da. Jendearen iruditegia aldatu da. Eta Internetekin oraino gehiago. Zubi horiek ez dira hain argi orain. Konbokatzen duzularik irudi bat, ez zara segur izaten ahal, orain, hor diren jende guziek irudi mota berak badituztela gogoan. Nik ez dut ikusten hizkuntzan baizik delako zubi hori. Erreferentzia ez da izaten ahal memento horretan hizkuntzan egiten duzun metafora baizik. Fabrikatu behar duzu irudia. Orduan, antzerkia ez da poetikoa baizik izaten ahal.

Euskara ere bada hor gaia.

Hiltzen ari diren hiztun zahar horiek oro nola ordezkatuko ditugun aipatzen dugu beldurrarekin. Amets Arzallusek joaten ari den Iparraldea deitzen du. Nik uste dut horiek ezagutu zutela mundu bat trans-artistikoa zena. Ez zen bereizten, adibidez, txirularia bertsolariagandik edo antzerkilariagandik. Etengabe arraberritu da, sortu da mundu horretan. Eta orain dena da eskola edo beste, baina nehon ez da komunikaziorik saxofoiaren, hizkuntzaren eta biziaren artean. Argamasak ez baditugu apurtzen, ez baldin bada euskal kultur mundua bat ikusten… Pentsatzen da mundu administratibotik, legetik edo ekonomiatik lortuko dela koherentzia bat honako. Uste dut ez dela eginen. Beraz, ez zaigu eredu bat baizik gelditzen: betikoa. Kultur mundutik berriz harremanetan jartzea, euskara hor erabiliz, oraingotuz eta kapitalizatuz.

Metafora bilatze horretan, bolantak menditik jausten irudikatzen dituzu, Behorlegi tuturruko herensugea balitz bezala… Sinesten da ala ez… Hori zer da? Proposamen bat? Egia bat? Eta hortik, beste galdera: horrelako gauza guztiak behar ote ditugu beti analizatu, ulertu? Usu inkontzienteki ari gara, eta, beharbada, ez da hain gaizki inkontzienteki aritzea, ezta?

Jendeak ari dira beti inkontzienteki. Libertimendua preziatzeko ez da liburu hori ulertu behar. Ari gara denak etorkiz. Gustatzen zaigu estetikaz. Horretako da liburuaren lehen orrialdean agertzen: Libertimendua da argi istorio bat. Elur elausoen gainean arrapunpatzen den argia baita bolanten zuria. Edertasun horretatik kanpo kasik dena soberakin da. Baina bolantak oso ederrak izan daitezen, bolantak berak zerbait behar du ukan barnean. Zuzendariak behar dio zerbait erran. Zer errana izan da orain arte? Bolanta ari izan behar dela zuzen eta dretik. Urratsean ibili. Eta ikusten ditugu militarrak pasatzen, ez bolantak. Beste batek erranen du behar dela lasai ari izan, eta ikusten ditugu zirtzilak, eta ez bolantak. Hor antzerkian naiz. Eta memento batez atzematen duzu metafora bat. Eta metafora erraten dudalarik, kasu honetan sekretu bat da, xuxurlatzen baituzu dantzari guzien belarrian. Erraten duzu gero: «Musika!». Eta laxatzen dituzu plazara. Eta bolanta bizi guzian ikusi duen pertsona batek egiten badu: «Oooo…. zer dantzariak!». Hor kausitu duzu metafora. Bada egia eta bada funtzionatzen dena. Antzerkian funtzionatzen dena da egia. Gero, ipuin horiek oro… Herensugearena, ez dut asmatu. Entzun dut lauzpabost aldiz.

Bolanta herensugea dela?

Hori dedukzio bat da. Egia da hori? Ez da egia? Hori da: segitzen duzunez aitzinera leitzen. Edo gelditzen zarenez pentsatuz: «Ez da egia». Itzultzen duzu zuk orrialdea?

Bai.

Eta ondokoa ere itzultzen duzu?

Bai.

Eta ondokoa? Eta ondokoa? Ba deitzen da hori literatura. Itzultzen baduzu orrialdea sinesten duzu. Badira bi dimentsio. Literatura, alde batetik, eta antzerki metafora, bestetik. Ene buruan, ni konbentzitua naiz biak direla bat. Antzerkiaren literaturtasuna entsegu aretoetako solas horretan dela antzerki testuan baino gehiago. Kausitzen dugunez taldeko guziak izan daitezen istorio beraren pertsonaia. Joaten bagara antzerki baten ikustera, herri antzerkian oraino gehiago, jokalarien begietan leitzen da ez dutela istorio bera kontatzen. Bat besta egitera jina da, bestea istorio kontatzera, bestea keinu egiteko familiari, luzitzeko hango espantu hura…. Ordea, ikusten duzularik antzerki on bat, ikusten duzu kontatzen dutela denek fikzio bera. Literatura. Nik uste dut herensugearena gure mundua dela. Problema da normalki horiek ez direla kanpoan erraten.

Liburuan salatzen dituzu nonbait familia sekretuak edo…

Antzerkilari sekretuak. Normalki, antzerkilariek ez dituzte erraten. Nik poxi bat Larzabal traditzen dut salatzen baititut haren sekretuak. Baina garen puntuan, orain da: hori edo heriotza.

Urgentzia hori baduzu.

Aldaketa izugarri handi batean gara orain. Eta aldaketa hori deitzen da frantsesa.

Frantsesa edo beste mundu bat oro har.

Frantsesa deitzen dut hori. Beste mundu hori frantsesez jiten da. Jiten da euskaraz ere, baina ez da errotzen. Afera ez da hiria batzuek uste duten bezala. Euskararen baitan bizitzea baizik.

Frantsesarekin zer nahi duzu erran?

Kulturaren beste funtzio bat. Euskal kultura? liburuan esplikatu nuen. Kultura dekoratibo bat.

Mundu aldaketa aipatzen duzula, eta nonbait metaforekin segituz, Neolitoraino doa zure liburua. Jorge Oteizaren hutsa aipatu duzu, harrespilen sinbolismoa. Harpeak utzi eta nola espazio hutsean behar izan ditugun guhaurrek antolatu espazioak. Eta nola orain harrespilen Neolito aroaren bukaeran gauden.

Hori lotua zaio bizian kulturaren inportantziari. Forma horien inportantziari. Hori esplikatzen du Oteizak. Oteizak harrespila ikusten duelarik erraten du: «Nik badakit hau eskultura dela». Eta hori ere sinesten da edo ez. Nik sinesten dut errotik. Maila horretako eskultore kontzeptual batek erraten duelarik kontzeptua ikusten duela parean.

Zuk zer erran nahi duzu horrekin?

Ulertzen dut dela harreman bat jendearen eta berea kontsideratzen duen espazioaren artean. Eta nola hautatu espazio horretan egiten duen berak espazio horrekin eta bertakoekin harremana. Harreman hori da boterea, da kultura, da soziala. Zer antolatu behar duen, zein pertsonarekin duen erantzukizuna. Politika. Politika horretan parte hartzeko, formakuntza, guk deitzen dugun kulturatik jiten da. Libertimenduak badu zerbait ikustekorik gure herritartasunarekin. Boterearekin eta delako komuna den izate horrekin, eskuen zikintzearekin. Horregatik liburu hau da euskal kulturaren background bat. Nonbait esplikatzen du kultura ez dela aisialdia. Libertitzeaz titulu hori nonbait dela ironikoa. Ez gara batere libertitzen ari, baina libertituz gara inplikatzen.

Hor agertzen da baita ere nola, Garazi baino haratago, Euskal Herriko beste edozein lekukok liburuan aurkitzen ahalko duela bazka.

Orain aurreskua bakarrik dantzatzen den dantza hori dugu deitzen Iparraldean. Ahazten dugu aurreskuak baduela atzesku bat. Eta bien artean badela soka. Hori dela Dantza luze edo Branle bat. Gauza bera dela. Segur naiz Bizkaian edo non-nahi beren metaforak badituztela eta aipatzen dutela gauza bera. Mutil dantzak aipatzen direlarik, mutiko horiek dira xortxeak, zortzikokoak, deitzen baititugu guk mutxikoak. Denak dira berdinak, proiektu beraren emaitzak, eta nola mutikoena baitzen orduan kanpo harremana eta politika, hor sartzen da joko politiko-soziala. Ba gauza horiek dira Euskal Herri guzian forma artistiko desberdinekin emanak.

Neolitoaren hastapenak aipatzen ditu, eta Larzabalen antzerkia bezala, baita Daniel Landart eta Guillaume Irigoienena ere. Nola lotu horiek oro?

Abiatzen ahal zara Neolitotik zirtzilaren esplikatzeko, Juan Antonio Urbeltzen lana da, zerotik, edo hutsetik, Oteiza segituz; edo espazio hutsetik Peter Brook baduzu gidari… antzerkian zaude, emaitza da aldatuko, betikoa arraberrituko, oraingoari egokituko, oraingo funtsezkoa zaigunari.

Baina beste horien antzerkia ezagutzeak oraindik gako gehiago ematen ahal dizkizula?

Larzabalen antzerkian Pako zirtzila da. Baina zirtzil aitzinatua. Gure antzerkiaren jakintzak ematen digu zubi edo erraztasun bat alfabeto horri heltzeko. Baita lan bat eginik ere. Gu ez gara ateratzen hutsetik. Nik baditut antzerki batzuk begietan, belarrietan. Bada zerbait transmititzen dena. Zirtzila guretako ez da gehiago ikazkin bat. Inportanta dena da gizon horren filosofiaren esplikatzea, aipatzea, ipuinak izatea. Mundu horren komunikatzea. Anarkismo horretatik mintzatzea. Anarkismo horrek badu orain zerbait errateko. Hori dut alfabetoa deitzen. Pertsonaia bilduma bat bada. Larzabal mugaz muga-n erraten dut, broma gisa edo, Larzabalen pertsonaiak 16 direla, bada etxekandere mota hori, gizon mota hori. Hori da gure Commedia dell’arte. Hor dira gure metaforak. Hor da gure jakintza. Lotuak zaizkio denak mintzatzeko molde bati. Euskararen erabiltzeko era bati. Erregistroei. Transmititu behar dira zubi horiek ere.

Aipatzen dituzu Jacques Lecoq, Peter Brook, baita Antonin Artaud ere.

Ofizioa nahi da transmititu. Antzerkilari baten lana da hori. Badituzu zureak, kanpokoak eta badira irakurketak. Badira gauza irrigarriak. Pastorala beti atzeman dut neurriz kanpoko antzerkia dela. Modeloa izugarria da. Errejenta hor izatea, jendeen aitzinean, manatzen ari eta ufatzen ari. Kontsideratzen ahal da gauza naif bat bezala, primitiboa. Edo izugarri elaboratua. Irakurri nuelarik Tadeusz Kantorri buruz eta ikusi nituelarik horren bideoak, inposatu zitzaidan hori. Antzerki garaikide guzian presentzia izugarria du Kantorrek. Ikusten da zuzentzen dituela bere jokalariak txotxongiloak balira bezala. Ene lana da hurbilketa horren egitea. Erratea: «Ez, ez, hau ez da primitiboa, hau biziki pentsatua da». Eta Kantorren heinera eramaten du gure arte popularra. Hor pentsatzen ahal da: «Asmatzen du». Hartzen dut Atzerri Mikel Antzarena. Deskribatzen du pastorala eta erraten du ikusten duela Kantorren gauza bat. Ene ustez ez da kointzidentzia hori. Hau da literaturaren egia.

Liburuan bada desakralizatze puntu bat zuen belaunaldiak ekarri zuenaz edo; agertzen dira zuhaurrek liburuan berean kritikatzen dituzun garai bateko zure teoria propio batzuk, Toberaren definizio baten bila testua, adibidez. Zergatik?

Liburuaren funts guzia galdera horretan da. Zertan tronpatu zen txosten hori? Txostena idatzi nuelarik, inportanta zitzaidan definitzea, bereiztea zer den xaribarikoa eta zer ez. Tobera xaribari da, libertimendua ez. Libertimendua errituala da, eta badu zerbait ikusteko Oteizaren harrespilarekin. Bada katarsia, mimesia, antzerkiaren funtsa. Baina bada lotura soziala ere, hizkuntza, zibilizazioa, kapital intelektualaren emendatzea. Elkarrekin fabrikatzen dugun gauza hori. Tobera eztanda da. Jasanezina den gauza bat. Jartzen zara besteen kontra, eta ari zara zapartagailu batekin. Ez dakizu eginen duen kalte gehiago edo gutxiago, gaitza baino. Baina, beste alde batetik, Libertimendua baino biziki urrunago joaten ahal da. Pertsona edo talde batek bere izenean egiten baitu, beraz, artista lana da. Katarsia da sozietatean. Hori funtsezkoa zitzaidan erakustea.

Eta orain, liburuan egin ondoan zer da inportanta?

Inportantena da tronpatu nintzela, uste bainuen analisi hotza eginez zerbait ekartzen ahal zela. Jartzen garelarik analizatzaile bezala, ezin dugu hori komunikatu antzerkiari. Idatzi nuen hori unibertsitateko testuinguruan nintzela, pentsatuz hortik abiatuko zirela tobera berriak. Ez da hortik abiatzen. Abiatzen da entsegu barnetatik.

Ausardia ikus daiteke hor. Onartzea eta idaztea tronpatu zarela. Ez da denei emana…

Antzerkilaria ez bazara. Baina antzerkilariaren lana da beti akatsak bilatzea egin denari. Jarrera bat da. Enpirikoa da teknika. Egiten duzu gauza bat, eta orduan erraten da: «Ongi zen, baina». Aitortze hori antzerkiaren metodoa da. Beste leku batzuetan, debate intelektualetan edo, behar duzu erakutsi arrazoi duzula. Gero, beste gauza da arraileria ere. Pentsatzen ahal da izan dela antzerkian urre aro bat non denak biziki onak ziren, eta ez dakit zer… Baina nik uste dut dena egin dela arraileria batekin, plazer batean, biziki tronpatuz. Nahi ukan dut ekarri hori horra.

Bide batez, belaunaldi berriei ohartarazten diezu zuek ere tronpatu zaretela eta badela tronpatzeko eskubidea.

Bai.