Babesgunea

Hizkuntza gutxituen testuinguruan, babesgunea espazio sozial bat da,  zeinetan euskara erabili nahi dutenek euskaraz hitz egiteko ingurune segurua izanen duten, ingurune horretan normala baita euskara erabiltzea eta gainera erabilera hori sustatu egiten da.

Demolinguistika

Soziolinguistikaren adarra eta hizkuntza plangintzaren lanabesa da. Hizkuntzaren egoera soziolinguistikoaren eta bere hiztun erreal eta potentzialen errealitate demografikoaren arteko harremana aztertzen du; izan ere, aldaketa demografikoek -jaiotza eta heriotza tasak, migrazioak eta abar- eragina dute hizkuntzen ordezkatze eta biziberritze prozesuetan. 

Diglosia

Hizkuntza ukipen egoera, non hiztunek bi hizkuntza edo hizkuntza aldaera distribuzio funtzional osagarriz (esparru formalak / ez formalak) erabiltzen dituzten. Egoera diglosikoa dinamikoa da, hedatzen ari den hizkuntza, hain zuzen, bestearen funtzio eta erabilera-eremuak bereganatzen dituelako denboran zehar. Prozesuak aurrera egiten badu, une batean, hizkuntza batek funtzio sozial guztiak beteko ditu eta besteak gero eta funtzio gutxiago.

Disonantzia kognitiboa

Psikologian, disonantzia kognitiboa pertsonaren ideien, sinesmenen eta emozioen (kognizioen) sistemaren barneko tentsio edo desarmonizazioa edo haren sinesmenekin gatazkan sartzen den portaera bat da, haren bi pentsamendu elkarrekin bat ez datozenean gertatzen dena. Hau da, termino honek aldi berean ematen diren bi kognizioren bateraezintasunari egiten dio erreferentzia, eta horrek guztiak eragina izan dezake bi pentsamendu horiek dituen pertsonaren jarreran.

Egoki komunikatzea

Komunikazio gaitasuna pertsona batek hizketa-komunitate jakin batean eraginkor eta egoki jarduteko duen gaitasuna da; horrek esan nahi du arau multzo bat errespetatu behar dela, bai gramatikakoak eta deskribapen linguistikoaren beste maila batzuetakoak (lexikoa, fonetika, semantika), bai hizkuntzaren erabilera arauak, komunikazioa gertatzen den testuinguru soziohistoriko eta kulturalarekin zerikusia dutenak. D. Hymesen hitzetan, komunikazio-gaitasuna «noiz hitz egin, noiz ez, eta zertaz hitz egin, norekin, noiz, non, zein modutan» jakitearekin lotzen da; hau da, gramatikalki zuzenak ez ezik, sozialki aproposak diren enuntziatuak osatzeko gaitasunarekin.

Eragiletza, agentzia, eragiteko ahalmena

Soziologian erabilia den kontzeptua da. Pertsonek eta aktore sozialek (giza erakundeek) duten ahalmena, besteak beste,  modu autonomoan erabakiak hartzeko, haien testuingurua interpetatzeko, jokabideak garatzeko eta beste batzuekin elkarreraginean aritzeko.

Esku-hartze adostuak

Ikastetxe baten barruan irakasle taldeak, klaustroak eta zuzendaritzak adostutako jokaerak ikasleen hizkuntzaren erabileraren aurrean hartutako erabaki kontziente eta hitzartutakoak. Esku-hartze adostuen helburua da jokabide horiei bateratasuna eta koherentzia ematea, denek antzera jardutea ikasle berberarekin, horrek duen eragin biderkatzailea kontuan hartuta.

Erregistroa

Testuingurura egokitutako hizkera, hau da, solaskideen arteko harremanak eta asmoak, gaia, formaltasun maila eta egoera definitzen duten beste hainbat faktore kontuan hartuta erabiltzen den hizkuntza aldaera. 

Errepertorioa

Hiztunak, daukan gaitasun komunikatiboaren arabera, erabiltzen dituen erregistro linguistikoen multzoa. Izan ere, hiztunak erregistroa aldatuko du egoera, jarrera eta helburu komunikatiboen arabera. Hizkuntza ikastearekin batera, hiztunak errepertorioko aldaerak testuinguru sozialaren arabera egoki erabiltzeko arauak ikasten ditu

Esposizioaren nahikotasuna

Hizkuntzaren jabetze prozesuak ez du bere helburua lortzen hiztunak nahiko harremanik ez badauka ikasi behar duen hizkuntzarekin. Izan ere, hartu-eman linguistiko asko eta askotarikoak behar ditu, egitura linguistikoez gain, erabilera pragmatikoa barneratzeko (esateko moduak non, nola, norekin eta zertarako). Prozesua laguntzen ari den profesionalak ulertu behar du ezagutza eta erabilera txanpon bereko bi aldeak direla, eta batak bestea baldintzatzen duela. Euskararen murgiltze ereduaren kasuan, ikasleek ezinbestekoa dute irakasle eta gainerako helduek emandako eredu linguistikoak etengabeak izatea, une batetik aurrera harreman horizontaletan ere (ikaskideen artean) euskarazko ekoizpena egitera helduko badira.

Estres linguistikoa

Komunikazio ekintzetan norekin, non eta noiz zein hizkuntza aukeratu erabaki behar etengabeak sortutako ezinegonari esaten zaio. Hiztun elebidunek jasaten dute hizkuntza minorizatua erabili nahi dutenean, askotan ez baitakite solaskideak ulertuko dien edo beren hautu linguistikoa onartuko duen; hau da, ez dakite ekintza komunikatiboaren helburua lortuko duten. Estres linguistikoak hiztun elebidunen hizkuntza jokabideak baldintzatzen ditu, balizko arazoak saihesteko, zalantzazko egoeretan hizkuntza nagusira aldatzeko joera ohikoa baita.

Euskaraldia

Euskararen erabilera aktibatzeko ariketa soziala da. Parte hartzen duten pertsonek euskara gehiago erabiltzea bilatzen dute, helburua baita, Euskaraldiak irauten duen bitartean eta gerora ere, euskara ulertzen duten pertsonen hizkuntza ohiturak eta jokabideak aldatzea euskararen mesedetan. Euskaraldia Taupa euskaltzaleen mugimenduak antolatzen du bi urtean behin. Euskaraldiaren lehen edizioa 2018. urtean antolatu zen. 

Gaitasun pragmatikoa

Hizkuntza gaitasunaren osagaietako bat da eta haren ardatz nagusia. Hitzak eta perpausak testuinguru errealetan erabiltzeko eta interpretatzeko trebetasuna da, egoera desberdinetan komunikazio eraginkor eta egokia ahalbidetzen duena

Gatazka linguistikoa

Bi hizkuntzaren edo bi hizkuntza komunitateren artean gertatzen den lehia. Gizartean erabilera eremuak eta funtzio sozialak eskuratzea eta, ondorioz, besteari kentzea da lehia horren funtsa. Soziolinguista batzuen ustez, hizkuntza ukipenean beti dago hizkuntzak erabiltzen dituzten talde sozialen botere harremanen araberako gatazka linguistikoa.

Gelaren zentralitatea/gela erdigunea

Kontzeptu honek eragiletza eta agentziarekin zerikustekoa dauka. Irakasleak non eta zertan du agentzia gehien, eragiteko ahalmen gehiena? Gelan egiten duen lanean eta irakasle roletik egindako lanean, beti ere, gela eremua zentzu zabalean ulertuta. Ikasgela da irakaslearen eginkizunaren erdigunea.

Gizarte Psikologia

Gizarte Psikologiak gizabanakoak gizartean eta gizarteak  norbanakoarengan duen eragina  aztertzen du, bi elementu horien arteko harremana estua baita.Gizarte psikologoek normalean giza jokabidea, egoera mentalaren eta egoera sozialaren arteko erlazioaren ondorioz azaltzen dute. Pentsamenduak, sentimenduak eta jokaerak zein baldintza sozialetan gertatzen diren aztertzen du eta aldagai horiek gizarte-interakzioetan nola eragiten duten ikertzen du.

Hizkuntza ekologia edo ekolinguistika

Hizkuntza ekologiak hizkuntzen eta ingurumenaren arteko harremanak eta elkarrekintzak aztertzen  ditu. Ingurumena definitzeko  kontuan hartzen ditu harreman horren  bai alderdi psikologikoak (hiztun mailakoak),  bai soziologikoak (hizkuntza komunitate eta gizarte mailakoak).  Hizkuntzek eta hizkuntza komunitateek elkarrekin dituzten harremanak sistema dinamikoak dira eta haien arteko oreka eta hizkuntza aniztasunaren ikuspegia aztertzen ditu. Nolabaiteko paralelismoa egiten da ekologiarekin, azken honek, organismo bizien eta ingurunearen arteko harremanak aztertzen baititu. Hala, ekosistema kaltetzeak hizkuntzaren galera ekar dezake.
Ekolinguistikaren garapenean hizkuntzaren aniztasunaren printzipio etikoak proposatu dira, esaterako, ekitate printzipioa (ez da bidezkoa egoera ezberdin dauden hizkuntzak berdin tratatzea) edo subsidiaritatearen printzipioa (bertako hizkuntza batek egin dezakeena ez dezala egin hizkuntza globalago batek).

Hizkuntza ideologia

Hizkuntza ideologiak pertsonek hizkuntzei, hizkerei eta horien erabilerei buruz dituzten ideiak eta egiten dituzten balorazioak dira. Munduko edozein tokitan ohikoa da hizkuntzaz ideia edo sinesmen sorta bat edukitzea: halako hizkuntza zaila dela irudituko zaie batzuei, beste hizkuntza hori ez dela oso erabilgarria interpretatuko dute haiek edo norberaren hizkera ederrena dela sinetsiko dute askok. Baina hizkuntza gutxituak dauden testuinguruetan hausnarketarako, hizkuntzaren inguruko gogoeta kritikorako eta kontrajarriak diren ideietarako aukera handiagoa sortu ohi da. 

Hizkuntza jarrera

Hizkuntza edo aldaera zehatz baten aurrean, alde edo kontra erantzuteko edo ekiteko joera da. Ikuspegi mentalistaren arabera jarrera barne sentimendua da, eta, beraz, ezin da zuzenean atzeman. Ikuspegi behavioristaren ikuspegitik, aldiz, jarrerak giza jokaeretan daude. Nahikoa da jokaera hori behatzea jarrerak definitzeko.

Hizkuntza jokaera

Hizkuntza jokaera: hiztunak egoera soziolinguistiko jakin batean egiten dituen aukera linguistikoak. Komunikazio-testuingurua, solaskidea eta interakzio lekua zein den kontuan hartuz, hizkuntza jakin bat aukeratuko du, hizkuntza-erregistro jakin bat, eta abar.

Hizkuntza komunitatea

Hizkuntza berean hitz egiten duten hiztunen multzoa. Hizkuntza komunitatea berezko izaera soziala dauka eta osatzen duen giza taldeak komunitatea izatearen sentimendua dauka. Bestalde, sozializazio eta ugalketa mekanismoak dauzka. 

Hizkuntzen Trataera Bateratua

Hizkuntzen Tratamentu Bateratua (HTB) estrategia metodologiko bat da. Curriculumean dauden hizkuntzen programazio adostua da, eta abiapuntua da oinarri amankomunak ezartzea (didaktika arloan, hizkuntzaren ikuspegian…) eta antzeko metodologiak erabiltzea hizkuntza desberdinetan hizkuntza batetik besterako ezagutzak eraman, egin eta probesteko.

Hizkuntzen Tratamendu Bateratuak  euskal komunitate eleaniztunetan, eskola testuinguruan hizkuntzen irakaskuntzaz eta erabileraz arduratzen diren eragileak inplikatuko dituzten curriculum programak diseinatzea du helburu. Erronka metodologikoa esku-hartze didaktikoak sortzea da, hizkuntzen artean ezagutzak transferitzea ahalbidetuko dutenak eta ikasleen komunikazio gaitasuna hizkuntza guztietan garatzea bultzatuko dutenak.

Iragazki afektiboa

Gure aldarte emozionalek zabaltzen eta ixten, aktibatzen eta inhibitzen dituzte zenbait barne-prozesu organiko zein mental. Aldarte batzuek, esaterako, ikasteko plastikotasuna bizkortzen duten moduan, beste batzuek ahultzen eta atzeratzen dute.  Iragazki batek zer pasatzen den eta zer ez bereizten duen bezala, aldagai afektiboek, antzera, iragazki funtzioa betetzen dute hizkuntza inputarekin. Esan liteke, orduan, iragazkia laxo eta zabala denean, inputa erruz erabiltzen eta barneratzen dela, eta jabekuntza mekanismoa abiatzen eta bizkortzen da. Aitzitik, iragazkia oso zorrotza denean, eskuratzaileak ez du aski erabiltzen inguruan duen hizkuntza inputa, eta jabekuntza mekanismoa motel eta urri dihoakio. Krashenek ohartarazten du halako iragazki zorrotz batek bertan behera utz dezakeela mezuak ulertzearen baldintza bera ere, eta nahiz eta eskuratzaileak mezuak ulertu, inputa ez dela heltzen hizkuntza jabekuntzarako ardura duen garunaren zonaldera.

Leialtasun linguistikoa

Hiztun elebidunek, dagokien hizkuntza komunitatearen barnean, propiotzat jotzen duten hizkuntza ahal duten guztietan erabiltzeko jarrera. Hizkuntza minorizatu baten hiztunak badira, jarrera aktiboa azaltzen dute beren hizkuntzaren funtzio komunikatiboak zabaltzeko eta ordezkapen linguistikoa gelditzeko. Halaber, hizkuntzen ukipen egoeretan maila semantiko, morfologiko eta gramatikalean ohikoak diren interferentzia linguistikoei aurre egiteko ahalegin kontzientea egiten dute.

Minorizazioa

Bi hizkuntzen arteko ordezkapen prozesua, non hizkuntza minorizatuaren erabilera soziala kualitatiboki eta kuantitatiboki oztopatuta dagoen. Minorizazioaren ondorioak dira, esaterako, alde bakarreko elebiduntasuna (soilik hizkuntza minorizatuaren hiztunak dira elebidunak) edo hizkuntza nagusia ezinbesteko zubitzat kokatzea minorizatuaren eta munduko gainerako hizkuntzen artean. Hizkuntza minoritarioa eta minorizatua ezberdindu behar dira, lehenengoak hiztun kopuru erlatiboki txikia adierazten baitu eta bigarrenak funtzio sozial eta komunikatiboen defizita. Ohikoa da biak batera gertatzea, baina salbuespenak daude, esaterako, ordezkapen prozesuaren hasieran hitun komunitate txiki batek goi mailako funtzio komunikatiboak (administrazioa, hezkuntza, hedabideak eta abar) erabat bereganatzen dituenean. 

Motibazioa

Motibazioa jokabidea aktibatu  eta indartzen duen prozesua, motorea edo energia indarra da, baita jokabideari  norabidea emanen diona ere. Motibazioa kanpoko estimuluen eta ikasitakoaren araberakoa da.  Beste modu batera esanda, pertsonek edo animaliek zergatik hasi, jarraitu edo amaitzen duten nolabaiteko portaera une jakin batean.

Murgiltze- atxikitze-eredua

D eredua atxikitze edo errefortzu-eredua da etxean euskaraz hitz egiten dutenendako, eta murgilpen goiztiarra osoa eta trinkoa, euskara familia hizkuntza ez duten ikasleendako. Etxean euskaraz hitz egiten duten ikasleek, euskara hizkuntza minoritarioa izanda ere, sendotu egiten dute D ereduan, eta bereganatuak dituzten beste hizkuntzak ere indartzen dituzte. Etxean euskara ez duten ikasleak, aldiz, eskolan euskararen jabe eginen dira, murgilpen prozesua baliatuta —non etxeko hizkuntza ez baita eskolakoa—; mulgilpen hori goiztiarra da —beranduenez 3 urterekin hasita—, eta oso trinkoa, erabatekoa. Horrek horrela behar du izan, euskarak erabateko inputa behar baitu, 3 eta 7 urte bitartean irakurketa-idazketa prozesua egiten delako, eta prozesu hori eskolan euskaraz egitea da ereduaren gakoa. Horrek ez du esan nahi, baina, ikasleek (guztiek) aldi berean prozesu hori beste hizkuntzan edo hizkuntzetan egingo ez dutenik. Irakurketa- eta idazketa-mekanismoa bakarra da, eta ikasleek ezagutzen dituzten hizkuntza guztietan erabiltzen dute. 

Nahikotasun maila

Txepetxek garrantzi handia eman dio hizkuntza bat ikastean eragiten duten faktoreak aztertzeari. Ikaskuntzaren Teoria osatu du eta hiru faktoreren bidez azaltzen du hizkuntza ikasteko egiten den ibilbidea: motibazioa, ezagutza eta erabilera. Faktore horiek elkarri lotuta daude.Txepetxek ontzi komunikatuak balira bezala irudikatzen ditu.

Hala, hiru ontziek elkar elikatzen dute, betiere nahikotasun mailatik gorago baldin badaude. Ontziren bat ez bada iristen nahikotasun mailara ontzien arteko konexioa hautsi egiten da eta ikaskuntza prozesua eten. Hori gertatzen da, adibidez, hizkuntza ikasteari ekin dion pertsona heldu batek denbora aurrera joan ahala gogoa galtzen badu: bere motibazioa asko jaisten bada, eskoletara joateari laga egingo dio eta ezin izango du gehiago ikasi, ezta erabili ere. Oso garrantzitsua da hori kontuan hartzea hizkuntzak ikasteko prozesuak luzeak izan ohi direlako eta gorabehera handiak sor daitezkeelako bidean. Ikaskuntza prozesuan, beraz, hiru faktoreak dira zaindu beharrekoak.

Psikolinguistika

Hizkuntzaren ezaugarrien eta psikologiaren arteko erlazioa aztertzeaz arduratzen da. Psikolinguistikaren baitan, besteak beste, honakoak aztertzen dira: hizkuntza bat sortzeko eta ulertzeko burmuinak igaro behar dituen prozesuak, elebidunen egituraketa kognitiboam  egoera elebidunetan ikasleek dituzten motibazioak, hizkuntzaren jabekuntzaren  alderdi psikologiko edota sozialak , hizkuntz jarrerak.

Soziolinguistika

Aniztasun linguistikoaren testuinguru soziala aztertzen duen ikerketa eremua. Hau da, testuinguru sozialak baldintzatuta pertsonek egiten duten erabilera linguistikoak ikertzen ditu. 

Translanguaging

Eskolaren testuinguruan hizkuntza gaitasunak eta edukiak hobetzeko ikuspegi teoriko eta metodologikoa da.  Ikuspegi honetan ikaslea da ardatza eta ikasleek erabiltzen dituzten hizkuntza guztiak elkarren lagungarri erabiliko dira. Kontzientzia metalinguistikoaren garapena sustatzen du, hizkuntzak eta edukiak ikasteko orduan hizkuntzen arteko mugak leunduz. 

Bigarren hizkuntza edo hirugarren bat ikastea oso ohikoa da munduko hainbat lekutan, ingelesa gero eta gehiago erabiltzen da, esaterako,  irakaskuntzan. Eleaniztasuna kontuan hartzeak ikuspegi espezifiko bat eskatzen du, esaterako, Translanguaging-a.

Ukipen egoera

Gizarte berean hizkuntza bat baino gehiago erabiltzen denean. Soziolinguistikak ukipen egoeran interferentzia linguistikoak ikertzen ditu, baita bi komunitate linguistikoen arteko testuinguru politiko, sozial eta kulturala ere.

Glosarioan jaso diren definizioak zenbait iturritatik hartuak dira eta horietako batzuk neurri batean moldatuak.

Iturriak: Soziolinguistika Eskuliburua, BAT aldizkaria, Diccionari de sociolingüística eta Bibliografia atalean erreferentziatzen diren liburu eta artikuluak.